3.3. Adingabe lege-hausleak
Sektorearen ezaugarriak eta arau-markoa
Adingabe lege-hausleekin egindako esku-hartzea nabarmen aldatu da, 1998. urtean Arartekoaren txosten berezia argitaratu zenetik. Aldaketa horiek, funtsean, 2001. urteko urtarrilean indarrean jarri zen 5/2000 Lege Organikoa, adingabeen erantzukizun penala arautzen duena, onartu zenetik gertatu dira (hemendik aurrera 5/2000 Lege Organikoa esango diogu).
Beharrezkoa da adin penal txikia kontzeptua argitzea, lehenik eta behin. 1995eko Zigor Kodeak adin-nagusitasun penala 16 urtetatik 18 urtetara igo zuen, baina arlo hori arautuko zuen berariazko lege bat onartu arte ez zuen indarrean jarri. 5/2000 Lege Organikoa indarrean sartzeak adin-nagusitasun penala adin-nagusitasun zibilarekin parekatzen du, eta hala, arlo horri buruzko nazioarteko araudia betetzen da, eta batez ere, 1989ko Haurren Eskubideen Hitzarmena.
Halaber, 5/2000 Lege Organikoak erantzukizun penala izateko gutxieneko adina aldatu zuen, 12 urtetik 14 urtetara igoz. Hala, 14 urte baino gutxiago dituzten pertsonak ez dira erantzule penala eta ez zaie lege hori aplikatuko, baizik eta adingabeen babesari buruzko arauak, eta familia- eta babes-esparruetan lantzeko nahikoa dela uste da.
Beraz, adingabe arau-hausleei buruz hitz egitean, Zigor Kodean edo zigor-lege berezietan hutsegite edo delitu gisa tipifikatutako ekintzak egin dituzten 14 eta 18 urte arteko pertsonei buruz ari gara.
5/2000 Legea onartzeak zenbait printzipio eman zituen aditzera:
– Haurraren interes gorenaren nagusitasuna (juridikoak ez diren zientzien esparruan adituak diren profesionalen taldeek irizpide teknikoen bidez baloratzen dute).
– Kasu jakinaren egoerak direla-eta aholkatutako neurriak hartzean eta betetzean malgutasuna izatea, eta adingabearen interesaren arabera aplika daitezkeen neurri-sorta handi bat.
– Prozedura eta adingabe arau-hausleei aplika dakizkieken neurriak formalki penalak dira, baina berez zigortzaileak eta hezitzaileak.
– Gutxieneko esku-hartzea egiteko printzipioa.
– Lurraldean bertan legea betetzea eta autonomia-erkidegoetako erakundeen eskumena egikaritzean. Neurrien egikaritzearen kontrol judiziala.
– Biktimaren interesei eta beharrei arreta jartzea, gurasoen, tutoreen, abegi-pertsonaren edo gordetzaileen ekintzen erantzule den adingabearekin elkartasunezko ardura izateko printzipioa sartuz eta biktimen parte hartzeko eskubidea lortzeko bitartekari-lanak eginez.
– Konstituzio-eskubideak errespetatzetik eta adingabearen interesaren betekizun berezietatik eratortzen diren prozesu-berme guztiak berariaz aintzatestea. Zerga Ministerioaren estatus garrantzitsua, Justiziaren ekintzaren, eta haurren legaltasunaren eta eskubideen defentsaren sustatzaile gisa.
– Zenbait adin-tarte bereiztea (14-16 urte eta 16-18 urte).
– Egindako kaltea konpontzeko aukera eta biktimarekin adiskidetzea.
Legearen oinarrizko printzipioetako bat zigor-erantzuna adingabearen baldintza jakinetara egokitzeko gogoan datza, eta horretarako, neurri-sorta zabal bat ezartzen da. Printzipio horrek positiboki baloratua izatea merezi du, eta salbuespen garrantzitsu bat du, –gure ustez– araudiaren puntu kritiko nagusietako bat dena. 16 eta 18 urteko gazteek egindako oso ekintza larrientzat zentroren batean sartzeko zigorra modu objektiboan hartzeari eta larriagotzeari buruz ari gara. Legearen jatorrizko idazketaren arabera, oso ekintza larriak dira, baldin eta berrerortze kasuak edo terrorismoko delituak badira, besteak beste. 5/2000 Lege Organikoaren erreformak, abenduaren 22ko 7/2000 Lege Organikoak egindakoa legea indarrean sartu baino lehen, zigorra larriagotzeko kausa hori azpimarratzen du, zigorraren zorroztasuna handituz konstituzio-printzipioekin bateragarriak ezin izan daitezkeen mugetaraino.
Abenduaren 4ko 8/2007 Lege Organikoa da 5/2000 Legeari egindako azken aldaketa, txosten hau idazteko unera arte. Hauek dira sartzen dituen aldaketa batzuk, araudia gogortzea berekin dakartenak: erregimen itxian barneratzeko neurriak ezar daitezkeen ustezko kasuak ugaritzea; 18 eta 21 urte artean dituztenei Legea aplikatzeko aukera kentzea; biktimarengana hurbiltzea edo biktimarekin komunikatzea debekatzen duen neurri berri bat sortzea; barneratzeko kautelazko neurrien iraupena handitzea, luza daitezkeen hiru hilabete izatetik, beste hiru gehitu eta luza daitezkeen sei hilabete izatera pasatzen da; epaileari eskumena ematea erabakitzeko erregimen itxian barneratze-neurri bat betetzen ari den adingabeak, hemezortzi urte betetzean, neurri hori espetxe batean bete behar duela; zaintzapeko askatasuna ezartzeko aukera; gizarte- eta hezkuntza-lanak egitea; eta falta gisa kalifikatutako ekintzak egitean asteburuko egonaldia. Halaber, neurri batzuetan ere aldaketak egiten dira.
Hauek dira Legeak ezartzen dituen neurriak, eskubideak zer neurritan murrizten dituzten kontuan hartuz ordenatuta:
– Erregimen itxian barneratzea. Pertsonak zentroan bizi dira, eta hezkuntza-, prestakuntza- eta aisialdi-jarduerak bertan garatzen dituzte.
– Erregimen erdi irekian barneratzea. Pertsonak zentroan bizi dira, eta jarduerak zentrotik kanpo gara ditzakete.
– Erregimen irekian barneratzea. Pertsonak zentroan bizi dira, baina jarduera guztiak inguruneko zerbitzu normalizatuetan egiten dituzte.
– Barneratze terapeutikoa erregimen itxian, erdi irekian edo irekian. Asaldura psikikoak, toxikoei mendekotasuna edo pertzepzio-asaldurak dituzten pertsonentzat berariazko tratamendua.
– Tratamendu anbulatorioa.
– Eguneko zentro batera joatea.
– Astebeteko egonaldia. Etxean edo zentroan egotea, gehienez 36 ordu.
– Zaintzapeko askatasuna.
– Biktimarengana edo epaileak zehazten dituen senideekin edo beste pertsona batzuengana gerturatzeko eta haiekin komunikatzeko debekua.
– Beste pertsona, familia edo hezkuntza-talde batekin batera bizitzea.
– Gizartearentzat zerbitzuak ematea. Ezin da ezarri adingabearen baimenik gabe eta kaltetutako ondasun juridikoarekin lotura duten zerbitzuek lehentasuna izango dute.
– Gizarte- eta hezkuntza-lanak egitea.
– Kargu-hartzea.
– Ziklomotorrak eta motor-ibilgailuak gidatzeko baimena, baimen hori izateko eskubidea, edo ehizatzeko edo edozein arma mota erabiltzeko administrazio-lizentziak izateko eskubidea kentzea.
– Erabateko gaitasungabetzea.
Halaber, estatu-mailan 5/2000 Lege Organikoaren Erregelamendua onartu da (uztailaren 30eko 1774/2004 Errege Dekretua), Polizia Judizialaren jarduerari buruzko alderdiak, neurriak egikaritzeko erregelak eta zentroen diziplina-erregimenaren arautzea jasotzen dituena.
Autonomia-erkidegoaren mailan azpimarratu behar da 2005. Urtean 3/2005 Legea, Haurrak eta Nerabeak Zaintzekoa eta Babestekoa, onartu zela. Legeak hiru helburu ditu: 1) ordenamendu juridikoak haurrei eta nerabeei aitortzen dizkien eskubideak gauzatuko direla bermatzea; 2) haurren eta nerabeen eskubideak eta ongizatea sustatzeko jarduerak zer jarduketa-esparrutan gauzatu behar duten ezartzea; eta 3) babes-esparruan eta adingabe arau-hausleekin esku hartzeko esparruan jarduteko printzipioak, eta eskumen- eta erakunde-markoa zehaztea. Legeak bere IV. Tituluan adingabe arau-hausleei gizarte- eta hezkuntza-arreta emateko printzipioak eta neurriak gauzatzeko modalitateak (batez ere, barneratze-neurria) jasotzen ditu, eta aurreikusten du autonomia-erkidegoko administrazioak arautu behar dituela barneratze-zentroek bildu behar dituzten betekizun materialak, funtzionalak eta langile-betekizunak. 80/2009 Dekretuak, apirilaren 21ekoak, askatasunaz gabetzeko neurriak betearazten dituzten EAEko ikastetxeei buruzkoak, egin zuen arautze hori.
Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Sailari dagokio EAEren eskumena den 5/2000 Lege Organikoak araututako neurriak egikaritzea. Urte hauetan, Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazioak dokumentu hauetan antolatu du bere esku-hartzea:
– Adingabeen epaitegiek emandako neurri judizialak betearazteko Plana, 1998koa, 1996ko urtarrilaren 1eko eskumena onartu ondoren egina.
– EAEko Adingabeen epaitegiek emandako neurri judizialak gauzatzeko Plana (2004-2007).
– 2008-2012 aldirako III. EAEko Gazte Justizia Plana.
III. Gazte Justizia Planak, egun indarrean dagoenak eta 2004-2007 aldirako Planaren ebaluazioa oinarri hartzen duenak, EAEko Gazte Justiziaren printzipioak xedatzen ditu, 2008-2012 aldirako ildo estrategikoak, helburu orokorrak eta berariazkoak, kudeaketa-eredua, ekonomia-aurreikuspen orokorrak eta giza baliabideak. Plan horretan, hau xedatzen da: "2004-2007ko Planaren betearazpenak gazte-justiziako funtzionamendu-eredu bat ahalbidetu du, baita 5/2000 Lege Organikoaren aplikazioaren ondorioz gazte-neurriak betearazteko eskari handiari behar bezala erantzuteko zentroen, baliabide materialen eta horretarako gaituriko pertsonen sare bat ere, 2001etitk aurrera. Hurrengo aldirako erronka, zentro eta baliabideen gehikuntza baino gehiago, hezkuntza-kalitatearen hazkundean dago, sailen eta erakundeen arteko koordinazio hobean eta neurrien betearazpenean esku-hartzeak izan behar duen osotasunean".
Bukatzeko, komeni da adieraztea Eusko Jaurlaritzak 2009an argitaratutako Evaluación de la intervención educativa y análisis de la reincidencia en la Justicia de Menores de la EAE izeneko ikerketaren ondorioetan sektorea bereizteko lagungarriak diren elementu hauek jasotzen direla:
– Adingabe arau-hausleen profila EAEn delituzko egitate bakar bat egiten duen eta berriz deliturik egiten ez duen pertsona batena da.
– Lehen delituzko egitatea batez bestean 16 urterekin egiten da, eta ehuneko handi batean lapurreta-jokabideekin lotuta dago. Oro har, EAEn jaiotako adingabe batek egiten du beste adingabe batzuen laguntzaz.
– Oinarrizko Gizarte Zerbitzuekin (%40 inguru) eta ijito etnikoekin (%11) zerikusia duten adingabeen gehiegizko ordezkaritza dago.
– Ikastetxeetan neurria betetzen duten adingabeek gizarte- eta familia-esparruetan arrisku egoera handiko profila izaten dute.
Aurrekariak
Adingabe arau-hausleekin egindako esku-hartzeari buruzko Arartekoaren txosten berezia 1998an argitaratu zen eta Legebiltzarreko presidenteari eman zitzaion. Txostenak oro har nahiz txostenak jasotzen dituen gomendioek eragina dute zenbait erakundetan, batez ere bi erakundetan: botere judizialean –fiskaltza eta adingabeen epaitegiak–, prozedurei, neurriak hartzeari, eta neurrien jarraipena eta ebaluazioa egiteari dagokionez; eta Eusko Jaurlaritzan, batez ere Justizia Sailari –neurrien betetzeari, eta horrenbestez, haien eskura jarritako baliabide eta tresna multzoari dagokienez–.
Gure jarduketak, Lege aginduz, Eusko Jaurlaritzak bete behar dituen gaietan eta proposamenetan jartzen du arreta. Arartekoak arlo horretan egin dituen jarduketak, funtsean, hauek izan dira:
– Barneratze-zentroetara bisitak: instalazioak behatzea, elkarrizketak adingabeekin eta profesionalekin.
– Kexak izapidetzea.
– Informazio-eskaerak, ofiziozko eskaera, dagozkien Sailei egindako eskaerak (funtsean, Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailari).
Informazio-eskaerak aldatu egin dira urtetik urtera, beste gai batzuk sartuz edo faktoreetara edo gertatu diren gertaeretara egokituz, bai eta sistemaren bilakaerara egokituz ere. Oro har esan daiteke administrazioari egindako informazio-eskaerak lau gai hauen ingurukoak izan direla:
– Barneratze-zentroen sarea eratzea: beharrei erantzuteko ahalmena, profesionalen lan-egoera, etab.
– Koordinazio- eta lankidetza-sistemak sareko beste zerbitzu batzuekin, batez ere hezkuntza- eta osasun-arretarekin.
– Adingabeak ateratzeko eta emantzipatzeko aukerak.
– Barneratze-zentroen araudia arautzeko beharra.
– Neurrien bilakaera.
– Adingabeen arau-hausteen biktimei emandako arreta.
Oinarrizko arazoak
Adingabe arau-hausleekin egindako esku-hartzeei buruzko txosten bereziak zenbait arazo adierazten ziren, erakunde hau batez ere kezkatzen zutenak:
– Aurreko legerian aurreikusitako neurri batzuk, hezkuntza-helburuak eta helburu sozializatzaileak lortzeko ahalmen handia dutenak, oso gutxi erabiltzen dira.
– Gertaeren eta neurrien gauzatzeen artean, sarritan, denbora gehiegi igarotzen da.
– 1995eko Zigor Kodea onartu zenetik (adin-nagusitasun penala 18 urtera igo zuena) sortu zen behin-behinekotasun egoera gaindituko zuen legeriarik ez da izan.
– Adingabe arau-hausleei erantzuteko garaian ohiko sistemek inplikazio eskasa izan dute.
– Hiru lurraldeen artean aldeak daude praktika judizialean.
– Adingabe horien eskubidea bermatzean zenbait gabezia ikusi dira.
Txosten bereziaren ondoko lanetan (urteko txostenetan egindako gai horri buruzko ataletan), erakunde honen ustez kezkagarriak diren edo hobetzeko beharra duten zenbait gai adierazten joan dira. Hauek dira azpimarragarrienak eta behin eta berriz errepikatzen direnak:
1. Neurrien kopurua asko handitzeak eragindako erantzun-arazoak (kate osoan dute eragina arazo horiek: organo judizialetan, talde psikosozialetan, Eusko Jaurlaritzaren Gazte Justizia Zerbitzuaren kudeaketa-ahalmenean, zentroen harrera-ahalmenean, ingurune irekian hartzen diren neurrien kudeaketak eta jarraipenean…).
2. Batzordeak erantzuteko gehiegizko denbora igarotzea, delituzko gertaera gertatzen denetik neurria gauzatzen den arte.
3. Babes-sistematik datozen adingabe arau-hausleen ehuneko handia. Barneratze-neurrian eta bakarrik dauden adingabe atzerritarren kasuan, kopurua nabarmenki handia da.
4. Barneratze-neurriak aplikatzen zaizkien adingabeei hezkuntza- eta osasun-arreta emateko zailtasunak.
5. Terrorismoko jardueretan inplikatutako adingabeen kasuan, neurriak familia-ingurunetik gertuago betetzeko aukera emango duten formulak garatzeko beharra. Kasu horietan Auzitegi Nazionaleko Adingabeen Epaitegi Nagusiak parte hartzen du.
6. Araudiaren erregulazio egoki bat ez egotea.
7. Emantzipazio-zerbitzuak ez izatea edo gutxiegi izatea.
Hobetzeko proposamenak
Txosten berezian egiten ziren 46 gomendioetako gehienak aurreko atalaren hasieran adierazten ziren arazoen zuzenketari buruzkoak dira. Ondoko urteetan egindako jarraipenak gomendio hauek ditu abiapuntutzat. Gomendio horiek bloke hauetan egituratzen dira:
– Teoria-markoa, marko juridikoa eta eskumen-banaketa. Lehengoratzeko justiziaren printzipioak aplikatzeko 4 gomendio; adingabe arau-hausleekin esku hartzeko araudi erregulatzailea estatu-mailan onartzea; neurriak gauzatzeko baliabideen araudi erregulatzailea autonomia-erkidegoko mailan onartzea; eta Eusko Jaurlaritzaren eta Arabako Foru Aldundiaren arteko eskumen-arazo bat ebaztea.
– Zerbitzu-sarea. Prozesuan parte hartzen duten agenteak (polizia, epaileak, fiskalak, abokatuak, talde teknikoak) prestatzeari eta espezializatzeari buruzko 11 gomendio; polizien bulegoak, talde teknikoak, eta agertzeak eta entzuteak egiteko aretoak egokitzea.
– Artatutako biztanleria. Hiru Lurralde Historikoetan estatistika uniforme bat egiteari buruzko gomendio bat.
– Prozedurak. Adingabeak atxilotzeari eta polizien bulegoetan egoteari, eta argiketa sistematikoki Adingabeen Fiskaltzara bidaltzeari buruzko 7 gomendio; adingabeentzat eta haien ordezkari legalentzat informazio-liburuxkak egitea; eta prozedura-fase guztietan erabiltzen den denbora murriztea.
– Neurriak aplikatzeko jarraibideak. Neurriak (ingurune irekian, asteburuan sartzeko neurriak, neurri terapeutikoak, barneratze itxiko neurriak mutilentzat) betetzeko baliabideez hornitzeari buruzko 16 gomendio; barneratze-zentroei eta ingurune irekiko neurriei buruzko informazio-liburuxkak egitea; ingurune irekiko neurriak gauzatzeko epeak murriztea; barneratze-zentroak (egiturazko hobekuntzak, erregimen zigortzailea, pribatutasunerako eskubidearen bermea, baimendu gabeko urruntzeak, trantsizio-programak); parte hartzeko eta erreklamatzeko mekanismoak hobetzea, neurriak gauzatzeko ardura duten profesionalen prestakuntza jarria.
– Erakundeen arteko koordinazioa eta lankidetza. Hezkuntza-, osasun- eta gizarte zerbitzuekin batera lan egiteari buruzko 3 gomendio.
– Zerbitzuen kontrola eta ebaluazioa. Neurriak gauzatzeko zentroen eta zerbitzuen aldian aldiko kontrolari buruzko 4 gomendio; zerbitzuen ebaluazio kualitatiboa; Fiskaltzak neurriei jarraipena egitea; eta neurrien gauzatzearen kontrol judiziala.
Egindako gomendio batzuk (hala nola araudiaren garapenari, eskumen-gaiei, parte hartzen duten agente judizialen espezializazioari eta baliabide-sarearen garapenari buruzkoak) gainditu dira, baina beste batzuk oraindik indarrean daude, hurrengo orrialdeetan ikusiko den bezala.
Jarraipenak
Urtetik urtera gomendioen jarraipena egin da, zenbait gai azpimarratuz, hautemandako bilakaeraren edo jasotako kexaren baten arabera. Jarraipen-txostenak erakunde honek egiten duen Eusko Legebiltzarrerako Urteko Txostenean laburbildu dira, eta txosten horiek egiteko, funtsean, elementu hauek edo informazio-iturri hauek hartu dira kontuan:
– Barneratze-neurri judizialak betetzeko zentroetan, behaketaren eta elkarrizketen bidez (adingabeei eta profesionalei) in situ jasotako informazioa.
– Sailburuordetzetako eta Zuzendaritzetako pertsona arduradunekin izandako bilerak. Neurriak aplikatzeko zerbitzuak pertsona horien mende daude.
– Beste profesional batzuekin, hala nola Justiziako talde psikosozialekoekin, izandako bilerak.
– Kexak edo informazio-eskaerak direla eta Justizia Sailetik jasotako informazioak.
– Justizia Administrazioaren Euskal Behatokiaren memoriak.
– Gazte Justizia Zerbitzuak egindako memoriak eta jarduketa-planak.
Justizia Sailari zuzendutako informazio-eskaeretan, erabaki da zenbait datu kuantitatibotan eta bilakaera-adierazle gisa erabili diren zenbait gaitan arreta jartzea batez ere. Azken urteetan datu hauek eskatu dira:
1. Dagokion urtean gauzatutako neurrien bilakaera eta Sailak datuei buruz egindako analisia.
2. Barneratze-zentroen sarean sartutako aldaketak (leku kopurua, zerbitzuak hobetzea, langileen egoera…).
3. Ingurune irekiko zerbitzuei buruzko datuak: taldeak, profesionalak, baliabideak…
4. Indarrean dagoen araudia aplikatzeko zer urrats eman diren.
5. Babes-sistemekiko lotura (babes-sistematik datozen adingabeen proportzioa, koordinazio-mekanismoak, kasuen jarraipena…).
6. Zentroetan emandako hezkuntza- eta osasun-arretari buruzko datuak eta lankidetza hezkuntza- eta osasun-zerbitzuekin.
7. Sisteman egindako hobekuntzak.
Datu nagusiak – adierazleak – bilakaera-datuak
2009an, 14 eta 18 urte arteko nerabeak, 66.382 neska-mutil guztira[26], Euskadiko guztizko biztanleriaren %3,1 eta biztanleria adingabearen %20,4 ziren. Azken ehuneko hori, 1998. urtean %30,5ekoa zena, jaisten joan da, azken urte hauetan %20-22 ehunekoetan kokatu den arte.
Zaila da jakitea 14 eta 18 urte arteko adingabeen zer ehuneko den zehazki arau-hauslea, eta horrenbestez, gazte justizia sistemarekin harremanetan jartzen den. Izan ere, urtero aplikatutako neurrien kopuruari buruzko datuak ditugu, baina ez dakigu zenbat adingaberengan izan duten eragina. 2009an, guztira 1.233 neurri gauzatu ziren. Kopuru hori 14 eta 18 urte arteko biztanleriaren %1,9 izango zen, adingabe bakoitza neurri judizial bakar baten xede izan balitz (ehuneko hori 2004ko %1,4aren eta 2007ko %1,7aren artean ibili da, eta azken urtekoa izan da ehunekorik handiena).
Gazte Justizia sistemarekin harremanetan jartzen diren neska-mutil gehienak behin bakarrik egiten dute. Badago zenbait delituzko ekintza (bakar bat ere ez oso larria) egin dituztenek osatzen duten bigarren talde bat. Adingabe horiek dagokien neurria egin ondoren, berriz ez dute lege-hausterik egiten. Eta badago hirugarren talde bat, neurriren bat betetzen dutenen %5-7, delituzko jarduera ugari egiten dituztenak eta urte berean 5 neurri judizial baino gehiago ezartzen zaizkienak.
Orain, zenbait datu kuantitatibo aurkeztuko ditugu, neurri judizialen gauzatzeari buruzkoetan analisi zehatzagoa eginez.
Delituak | Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | |||
Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | |
Jabetzaren aurkakoa indarkeriarik gabe | 49 | %33 | 703 | %57 | 340 | %49 |
Jabetzaren aurkakoa indarkeriarekin | 26 | %17 | 185 | %15 | 38 | %5 |
Sexu-askatasunaren aurkakoa | 1 | %1 | 9 | %1 | 14 | %2 |
Bizitzaren eta osotasun fisikoaren aurkakoa | 18 | %12 | 236 | %20 | 130 | %19 |
Etxeko indarkeria edo genero-indarkeria | 14 | %9 | 67 | %6 | 62 | %9 |
Beste batzuk (ordena publikoaren aurkakoa, desobedientzia eta erresistentzia, agirien faltsifikatzea, osasun publikoaren aurkakoa…) | 41 | %28 | 8 | %1 | 113 | %16 |
Iturria: Estatuko Fiskaltza Nagusia. 2009 Memoria. Guk eginda.
Datuetan ikus daitekeen bezala, Adingabeen Fiskaltzetan bideratzen diren arau-hauste gehienak, hiru Lurralde Historikoetan, indarkeriarik gabeko jabetzaren aurkako delituak dira. Ondoren, bizitzaren eta osotasun fisikoaren aurkako arau-hausteak eta jabetzaren aurkako delituak indarkeriarekin daude.
Bestetik, azken urteetan, beste delitu mota batzuk agertu dira (hala nola seme-alaben eta gurasoen arteko indarkeria), eta horrek eskatzen du profil horien berariazkotasunera egokitutako beste hezkuntza-lanketa batzuk egitea. 2003. eta 2006. urteen artean, nabarmen handitu zen, eta 2007. urtean egonkortu zen. Azken urtean, 2009an, familia barruko eta bikotearen aurkako indarkeriarekin zerikusia duten delituak %30 ugaritu dira.
Adingabeen aurkako salaketen ehuneko handi bat neurri judizial bat hartu gabe ebazten da. Izan ere, kasu batzuetan ez dira erreforma-espediente bihurtzen artxibatzeagatik eta atzera egiteagatik. Zentzu horretan, alde handiak daude lurraldeen artean, hauen arten ibiltzen dira: %37 Araban, %77 Bizkaian eta %51 Gipuzkoan. Gainera, erreforma-espediente bihurtzen diren adingabeek egindako arau-hausteen ia laurdena artxibatu egin ziren 2008. urtean.
Oso larriak ez diren delituak edo faltak direnean, legeak aurreikusten du espedientearen jarraipenean atzera egiteko aukera dagoela, biktimarekin adiskidetzen bada edo biktimari eragindako kaltea konpontzeko konpromisoa norberaren gain hartzen bada. Epaitegietako Talde Psikosozialetako profesionalak adiskidetzeko eta kaltea konpontzeko bitartekaritza-prozesuen arduradunak dira. Talde horiek Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailaren mende daude. 2006. urtean, prozesuen %82,5 arrakastatsu gisa baloratu zituzten talde arduradunek, eta hori dela eta, ez zen beharrezkoa izan neurri judizialik aplikatzea. Halaber, adiskidetze- eta konponketa-prozesuen aplikazioa ez da berdina Adingabeen Epaitegietan (2006. urtean, Bizkaiko Lurralde Historikoan garatu zen prozesuen %60a).
Arartekoaren adingabe arau-hausleei buruzko esku hartzeko ildo bat izan da legearen ahalmen guztiak sustatzea eta garatzea, aurreikusitako neurri multzoari dagokionez, eta batez ere, hezkuntza-ahalmen handiagoa izateagatik askatasuna gutxiago murrizten duten neurriei dagokienez. Baliabideen eskuragarritasun handiagoa edo txikiagoa izatea faktore erabakigarria izan ohi da neurriak aplikatzean, eta urte hauetan, horri jarri diogu gure arreta guztia, neurriak gauzatzea autonomia-erkidegoko administrazioaren eskumena baita.
Urteko jarraipen-txostenetan ezarritako neurriei buruzko informazioa eskaini da. Eusko Legebiltzarrari egindako 2000., 2004. eta 2007. urteetako txostenetan, datu eta balorazio zehatzagoak eskaini ahal izan ziren, aurreko urteetako Gazte Justizia Zerbitzuaren jardueren memoria baikenuen. Memoria horri esker, besteak beste, jakin zitekeen gertaeren eta neurria hartzearen artean zenbat denbora pasatzen zen, neurriek zer iraupena zuten, lurraldeen artean zer desberdintasun zeuden, neurri gogorragoen eta murriztaileagoen eta arrisku-egoeren artean zer harreman dagoen, etab.
Taula honetan aurkezten diren datuen bidez argi azaltzen dira joera orokor batzuk. Agian, joera esanguratsuena da neurrien guztizko kopurua handitu egin dela, bai eta lege guztietan eta lege bakoitzean ere, batez ere 2001. urtetik aurrera (5/2000 Lege Organikoa urte horretan sartu zen indarrean) 2004. urtera arte. Lau urte horietan oso igotze handiak izan ondoren, 2005. urtetik aurrera nolabaiteko egonkortasuna hauteman zen neurrien handitzean (handitzeak %3-5 ziren). 2008. urtean joera hori eten egin zen, eta neurri judizialak %9,1 gutxitu zirela ikusten da. 2009. urtean, neurrien kopurua %18,2 handitu zen berriz ere, 2007ko kopurua gaindituz.
Neurri judizialak | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 |
Zaintzapeko askatasuna | 53 | 60 | 56 | 65 | 135 | 176 | 191 | 259 | 201 | 207 | 216 | 317 | 340 |
Gizartearentzat zerbitzuak ematea | 53 | 39 | 77 | 83 | 123 | 185 | 321 | 430 | 506 | 469 | 444 | 298 | 313 |
Tratamendu anbulatorioa | 4 | 3 | 9 | 7 | 26 | 31 | 18 | 25 | 33 | 16 | 10 | 8 | 21 |
Gizarte- eta hezkuntza-lanak egitea | – | – | – | – | 20 | 27 | 47 | 66 | 95 | 73 | 141 | 158 | 185 |
Hezkuntza-talde batekin harrera hartzea eta bizitzea | – | – | – | – | 2 | 3 | 3 | 5 | 4 | 3 | 10 | 10 | 8 |
Eguneko zentro batera joatea | – | – | – | – | – | – | – | 2 | 12 | 6 | 27 | 19 | 34 |
Astebeteko egonaldia | 5 | 8 | 15 | 16 | 42 | 62 | 71 | 88 | 66 | 147 | 129 | 102 | 150 |
Zentroan barneratzea1 | 22 | 31 | 51 | 64 | 63 | 98 | 110 | 142 | 137 | 186 | 170 | 131 | 182 |
GUZTIRA | 137 | 141 | 208 | 235 | 411 | 582 | 761 | 1.017 | 1.054 | 1.107 | 1.147 | 1.043 | 1.233 |
Aurreko urtearekiko aldaketa | – | 4 | 67 | 27 | 176 | 171 | 179 | 256 | 37 | 53 | 40 | -104 | 190 |
Aurreko urtearekiko % handitzea | – | %2,9 | %47,5 | %12,9 | %74,9 | %41,6 | %30,7 | %33,6 | %3,6 | %5 | %3,6 | %-9,1 | %18,2 |
Iturria: Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saila. Guk eginda.
1 Zentroetan izandako barneratze kopuruak zenbatzeko irizpideak aldatu egin ziren 1998. urtetik aurrera. Hala, 1997. eta 1998. urteetako datuak adingabeei buruzkoak dira, eta urte horietatik aurrerakoak neurri kopuruari buruzkoak dira (ez adingabeenak).
Oro har, esan daiteke neurri mota guztiak ugaritu direla, eta batez ere, ingurune irekian aplikatutako neurri batzuk. Ingurune irekian aplikatzen diren neurriak, askatasuna kentzen ez dutenak, dira gehienak (guztizko neurrien %72-80 2001. eta 2009. urteen artean).
Ingurune irekia1 | Barneratzea2 | |
1997 | %80,29 | %19,71 |
1998 | %72,34 | %27,66 |
1999 | %68,27 | %31,73 |
2000 | %%65,96 | %34,04 |
2001 | %74,45 | %25,55 |
2002 | %72,51 | %27,49 |
2003 | %76,22 | %23,78 |
2004 | %77,38 | %22,62 |
2005 | %80,74 | %19,26 |
2006 | %69,92 | %30,08 |
2007 | %73,93 | %26,07 |
2008 | %77,66 | %22,34 |
2009 | %73,07 | %26,93 |
Iturria: Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saila. Guk eginda.
1 Ingurune irekian aplikatzen diren neurriak: zaintzapeko askatasuna, gizarteari zerbitzuak ematea, tratamendu anbulatorioa, gizarte- eta hezkuntza-lanak, hezkuntza-talde batekin harrera hartzea eta bizitzea, eguneko zentrora joatea.
2 Barneratzeak: asteburuko egonaldiak eta barneratzeak erregimen irekian, erdi irekian, itxian eta barneratze terapeutikoak.
1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | |
Ingurune irekia | 0,8029 | 0,7234 | 0,6827 | 0,6596 | 0,7445 | 0,7251 | 0,7622 | 0,7738 | 0,8074 | 0,6992 | 0,7393 | 0,7766 | 0,7307 |
Barneratzea | 0,1971 | 0,2766 | 0,3173 | 0,3404 | 0,2555 | 0,2749 | 0,2378 | 0,2262 | 0,1926 | 0,3008 | 0,2607 | 0,2234 | 0,2693 |
Iturria: Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saila. Guk eginda.
2000. urtea erreferentziatzat hartuta (5/2000 Lege Organikoa indarrean jarri aurreko azken urtea) eta azken urteetako kopuruekin alderatuta, joera hauek ikus ditzakegu ingurune irekian aplikatzen diren neurrietan:
– Zaintzapeko askatasunaren neurriak urtetik urtera handitu dira, eta 5 aldiz handiagoak izatera ere iritsi dira (65 izatetik 340 izatera pasatu dira). Zaintzapeko kautela-askatasunen kopurua egonkorra izan da azken hiru urteetan (30 neurri inguru izan dira). Eusko Jaurlaritzak 2009an argitaratutako berrerortzeari buruzko azterketan, egiaztatu da ingurune irekian aplikatzen den neurri hori dela berrerortze gehiena ekartzen dituena.
– Gizarteari emandako zerbitzuak ugaritu egin ziren 2005. urtera arte. Urte horretatik aurrera, behera egiten hasi zen, eta 2008. urtean beherakada oso nabarmena izan zen. 2009. urtean badirudi neurri hori egonkortu egin dela, baina aurreko urteetan lortutako kopuruetatik oso urrun dago, urte horietan laurehun kasu baino gehiago lasaitasunez gainditu baitziren (2005. urtean 506 ere izan ziren).
– Gizarte- eta hezkuntza-lanak egiteko neurriak handitzen jarraitzen du. 2007. urtean, kopurua ia bikoiztu egin zen aurreko urtearekin alderatuta, eta ordutik, handitzen jarraitu du, baina neurriz. Neurri horrek berrerortze-tasa txikiagoa dakar berekin.
– Eguneko zentroetara joateko neurria ere ugaritu egin da, nahiz eta oraindik gutxien erabiltzen den neurrietako bat izan.
– Tratamendu anbulatorioek bilakaera irregularragoa izan dute. 2001. urtean ugaritze izugarria izan zuten, baina 2005. urtean murrizten hasi ziren berriz ere. Azken urtean, tratamendu anbulatorioen kopuruak berriz ere behera egin du.
– Ingurune irekian aplikatzen diren neurrietan, zaintzapeko askatasun neurriak aplikatzeko, eta gizarte- eta hezkuntza-lanak egiteko joera ageri da, 2008tik aurrera nabarmenagoa den gizarteari zerbitzuak emateko neurriaren ordez. Justizia Sailaren arabera, joera hori 5/2000 Lege Organikoaren azken aldaketarekin lotuta dago (abenduaren 4ko 8/2006 Lege Organikoa. BOE 290, Abenduaren 5ekoa). Aldaketa horretan arautzen da faltatzat kalifikatutako gertaeretan zaintzepeko askatasuna, gizarte- eta hezkuntza-lanak egitea eta asteburuko egonaldiak egiteko neurriak har daitezkeela (bai eta esku-hartze txikiagoko neurriak ere, hala nola kargu-hartzea, gizarteari zerbitzuak ematea, gidatzeko baimena kentzea eta urruntze-aginduak).
Neurri murriztaileenen bilakaeraren ezaugarri nagusia izan da handitu egin direla azken urte hauetan:
– Asteburuko egonaldiak edo barneratzeak ugarituz joan dira, eta ia 2000. Urteko kopurua hirukoiztera heldu dira.
– Barneratze-neurriak ere hazi egin dira, baina ingurune irekian egiten diren neurriekiko proportzioak egonkorra izaten jarraitu du. 2009. urtean, barneratze-neurriak %24ko ugaritzea izan zuen aurreko urtearekiko. Halaber, neurrien iraupena, finkoena nahiz kautelazkoena, handitu egin da. Barneratze-neurriaren batez besteko iraupena 1999. urtean 4,48 hilabetekoa zen, eta 2006. urtean, berriz, 10 hilabete baino gehiagokoa. Neurri kopuruen eta neurrien iraupenaren handitzeak eragin du zentroek gutxi gorabehera %100eko okupazio-tasak izatea 2009an.
Kezkagarria da azken urteetan kautelazko neurrien ugaritzea eta neurri horien iraupena handitzea, Legearen azken aldaketaren ondorioz. Aldaketa horretan barneratzeko kautela-neurriaren iraupena hedatzen da (luza daitezkeen hiru hilabete izatetik, beste hiru gehitu eta luza daitezkeen sei hilabete izatera pasatzen da).
2006 | 2007 | 2008 | 2009 | |
Kautelazko barneratzea | 30 | 34 | 38 | 67 |
Barneratze finkoa | 156 | 163 | 93 | 115 |
GUZTIRA | 186 | 170 | 131 | 182 |
Barneratzeko kautela-neurrien igoera oso esanguratsua izan da azken urtean. Ezarri diren barneratzeko hiru kautela-neurritatik bi atzerrian jaiotako pertsonei ezarri zaizkie, gehienbat Marokon jaiotakoei. Kautelazko neurriak indarkeria edo larderia erabiltzen duten lapurreta-delituei, familia barruko edo bikotearen aurkako indarkeria kasuetan aplikatzen zaizkie batez ere.
Datuen analisi kualitatiboago bat egiten bada, batez ere eskura dugun Gazte Justizia Zerbitzuaren azken Memorian, 2006koan, jasotako datuenak, 2004-2007 aldirako II. Gazte Justizia Planaren ebaluazioaren ondorioenak, eta 2009ko azken jarraipen-espedienteko datenak, zenbait elementu kezkagarri nabarmentzen dira, besteak beste:
– Salatutako gertaeren biktimak adingabeak izan diren kasuen ehuneko handia (bitartekaritza-konponketa kasuen %33a 2006. urtean).
– Neurriak aplikatzeko garaian, epaitegi batzuen eta besteen artean dauden desberdintasun handiak.
– Gertaeren eta neurria ezartzearen artean igarotako gehiegizko denbora (2006. urtean, batez besteko denbora-tartea 10 hilabetekoa zen).
– Delituetan parte hartzen duten adingabeen, babes-sistemetatik datozenen, ehuneko handia. 2009. urtean, neurri judizialen bat bete zuten adingabeen guztizkoaren %27,6 babes-sistemetatik zetorren, eta barneratze-kasuetan, kopuru hori %51,9koa da. 2009an, hauek izan ziren bi sistemetan gehien parte hartu zuten taldeak: 1) bakarrik dauden adingabe atzerritarrak; 2) Latinoamerikan eta Errumanian jaiotako adingabeak, familia-erreferentzia urriak eta parekideen taldearekiko mendekotasun handia zutenak; 3) familia-markoan erasotzen duten adingabeak; 4) emantzipatzeko benetako aukerak ez dituzten 18 urtetik gorako pertsonak; eta 5) babes-zentro batean bizi diren adingabeak.
– Gazte babes-sisteman, eta batez ere barneratzeko neurrian, artatu diren atzerritar-jatorriko adingabeen ehuneko handia (%30,7 2009an), 2009an, barneratzeko kautela-neurria bete zuten 3 adingabetatik ia bi atzerritarrak ziren (gehienak Marokokoak).
– Familia barruko indarkeriarekin eta bikotearen aurkako indarkeriarekin zerikusia duten delituen igoera (%30eko igoera 2009. urtean).
– Delitu ugari egiten dituzte adingabeek ehuneko txikia osatzen dute (%5-7), baina diru-inbertsio eta esfortzu handiak eskatzen dituzte. Talde horrekin esku hartzea oso konplexua da, adingabe horien bizitza-egoerak desegituraketa handia baitu.
Orain arte, zenbait datu kuantitatibo aztertu ditugu. Orain, urte hauetan aztertu eta jarraitu ditugun gai batzuen bilakaera aurkeztuko dugu modu laburtuan (ikusi gai horiei buruzko atalak urteko txostenetan, xehetasun gehiagoren berri izan nahi bada).
– Barneratze-zentroen sarearen eratzea. Barneratze-zentroen sarea nabarmen hazi eta bilakatu da urte hauetan. 2001. urtean 5/2000 Lege Organikoa, adingabeen erantzukizun penala arautzen duena, indarrean jartzeak berekin ekarri zuen neurri judizialen mendean dauden adingabeen kopurua handitzea (ikusi neurrien bilakaera hurrengo atalean).
Arartekoaren jarraipenak baliabideen sarearen egituran jarri du arreta (sarearen garapena, eskariari nahikoa arreta ematea…) eta ekipamendu jakinetan, batez ere barneratze-neurriak betetzen dituzten zentroetan (adingabeen eskubideak, parte-hartzea, hezkuntza-arreta, erregimen zigortzailea, arkitektura-barrerak…).
Urteetan, Andoiuko (neskentzat aurreikusia zegoena), Ortuellako eta Aramaioko ikastetxeek osatu zuten barneratze-zentroen sarea. 2001. urtean, Zumarragako zentroa irekitzea aurreikusita zegoen, baina ETA taldearen atentatu batek hondamendi material larriak eragin zituen zentroa eraikita eta ekipatuta zegoenean. Horren ondorioz, zentroa 2003ko udan jarri behar izan zuten abian. Zumarragako zentroaren leherketaren ondorioak, ondorio ekonomikoak alde batera utzita, zentroen sarean igarri ziren. Izan ere, zentroen erantzuteko ahalmena mugan egon zen, erakundeek eta profesionalek esfortzu handia egin behar izan zuten.
Autonomia-erkidegoko lehen egoitza Bilbon jarri zen martxan 2002ko maiatzean. Zentro haren atzetik beste hiru egin ziren, hiriburuetan banatuta.
2003. urtean Uribarri ikastetxea inauguratu zen Arrazua-Ubarrundian, barneratze-neurriak betetzeko. Hala, barneratze-zentroen oinarrizko egitura behin betiko eratuta geratu zen. 2009. urtean Itxaslur zentroa jarri da abian Muskizen, asteburuko egonaldiak betetzeko.
Barneratze-zentroen sarea hiru mailatan egituratzen da gaur egun: a) I. maila: Ibaiondo zentroa (Zumarraga), erregimen itxiko eta erregimen erdi irekiko neurriak betetzeko; b) II. maila: Mendixola zentroa (Aramaio), Miguel Ángel Remírez (Ortuella), Andoiu (Andoiu) eta Uribarri (Arrazua-Ubarrundia), erregimen erdi irekiko eta erregimen irekiko neurriak betetzeko; eta c) III. maila: autonomia-erkidegoko 4 egoitzak, eta egoitza horietako bat seme-alaben eta gurasoen indarkerian espezializatuta dago.
IKASTETXEA | MAILA | TOKIA | TOKIAK | KUDEAKETA | LANGILEAK (2009/12/31n) |
IBAIONDO | I | Zumarraga | 39 (mutil) 5 talde | Justizia eta Herri Administrazio Sailak kudeatzen du zuzenean | 64 + 12 irakasle + zerbitzuak (sukaldea, garbiketa, zainketa) |
MIGUEL ÁNGEL REMÍREZ (CEMAR) | II | Ortuella | 7 (mutil) | Berriztu Hezkuntza Elkarteak kudeatzen du zeharka | 15 |
MENDIXOLA | II | Aramaio | Birmoldatzen ari direlako itxita dago. 2011. urtean irekitzea aurreikusita dago | ||
URIBARRI | II | Arrazua-Ubarrundia | 14 (barneratze) eta 4 (eguneko zentroa) | Berriztu Hezkuntza Elkarteak kudeatzen du zeharka | 28 |
ITXASLUR | II | Muskiz | 6 (asteburuko egonaldiak) | ||
ANDOIU | II | Andoiu | 7 (neska) | Gaztaro Ekin Elkarteak kudeatzen du zeharka | 16 |
BILBOKO AUTONOMIA EGOITZA | III | Bilbo | 6 (mutil eta neska) | Berriztu Hezkuntza Elkarteak kudeatzen du zeharka | 8 |
VITORIA-GASTEIZ AUTONOMIA EGOITZA | III | Vitoria-Gasteiz | 4 (mutil eta neska) | Gaztaro Ekin Elkarteak kudeatzen du zeharka | 6 |
DONOSTIAKO AUTONOMIA EGOITZA | III | Donostia | 4 (mutil) | Berriztu Hezkuntza Elkarteak kudeatzen du zeharka | 6 |
DONOSTIAKO AUTONOMIA EGOITZA-2 | III | Donostia | 6 (mutil eta neska) | Bizkaiko IRSE Gizarteratzeko Euskadiko Institutuak kudeatzen du zeharka | 8 |
Iturria: Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saila. Guk eginda.
– Zentroen kudeaketa eta profesionalen lan-egoera. Barneratze-zentro guztien kudeaketa zeharkakoa izan da, Zumarragako zentroan izan ezik. Eusko Jaurlaritzak bere gain hartu zuen Zumarragako kudeaketa zuzena 2005. urtean. Arartekoaren jarraipenetan profesionalen lan-baldintzei buruzko kezka etengabea izan da, funtsean erakunde kudeatzaileek administrazioekin egiten zituzten hitzarmenak urtekoak ziren lehen urteetan. Horrek eragina zuen emandako zerbitzuaren kalitatean eta jarraitutasunean.
– Osasun-arreta eta hezkuntza-arreta. Txosten bereziak jasotzen zuen alderdi kezkagarrietako bat adingabe arau-hausleen hezkuntza-arreta gabezia zen. Adingabe horiek ezin zuten bere komunitate-inguruneko ikastetxeetara joan. Erakunde honek behin eta berriz azpimarratu du beharrezkoa dela funtsezko bi arazo presaz konpontzea, hau da: 1) ahal den kasuetan, eskolatze normalizatua ematea; eta 2) barneratze-zentroan bertan egindako ikasketen baliotasun akademikoa bermatzea. Arazo horiek ofiziozko jarduketen xede izan dira Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Hezkuntza Sailaren aldetik.
2001ean, azaroaren 7ko Agindua argitaratu zen, Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailburuarena, eta Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza sailburuarena, gazte justiziako zentroetan sartuta dauden adingabe arau-hausleen hezkuntzarako eskubidea arautzen duena. Lehen urteetako eskolatze-arazo larriak konpontzen joan ziren, gaur egungo egoera lortu arte: egun, adingabe guztiek bermatuta dute hezkuntza-arreta, bai sare arruntaren bidez, bai barneratze-zentroetako hezkuntza-arretaren bidez, komunitateko baliabideetara ezin bada joan.
Adingabeen osasun-arreta Arartekoak arreta berezia jarri dion beste gaietako bat izan da. 2003ko irailean, lankidetza-hitzarmen bat sinatu zen Justizia Sailaren eta Osasun Sailaren artean. Ez da arazo azpimarragarririk hauteman lehen mailako arretan, larrialdiko arretan eta ospitale-arretan. Ez da horrela gertatzen toxikomanien eta buruko gaixotasunen arretan. Bi sailen arteko hitzarmenak gaixotasun psikiatrikoengatik ospitaleratzeko beharra barne hartzen du larrialdi-egoeretan (3 edo 4 aste baino gutxiago), baina ez egonaldi luzeagoak. Arreta anbulatorioa Osakidetzako Buru Osasun Zentroetan ematen da. Justizia Sailaren ustez, erantzuna ez da nahikoa izan, baina osatzen joan da sare pribatuko zerbitzuak kontratatzearen bidez eta barneratze terapeutikoak betetzeko Zumarragako zentroan berariazko zentro bat sortzearen bidez. Hala ere, erantzun hori oraindik partziala da. Haur eta gazte biztanleriaren buru osasunaren arreta Arartekoa kezkatzen duen gai bat da eta datozen urteetan sakonki aztertuko da.
– Adingabeak ateratzeko eta emantzipatzeko aukerak. Lehen urteetan, barneratze-neurriak betetzen zituzten adingabeentzat emantzipazio-baliabideak izateko beharra azpimarratzen zen. 5/2000 Lege Organikoa, non barneratze-neurri guztiek zaintzapeko askatasuneko azken aldi bat barne hartzen duten, aplikatzen hasi zenetik aurrera arazo hori hobetuz joan da.
– Jarraipena egin zaien beste arazo batzuk. Arartekoak behin eta berriz eskatu du zentroen araudi erregulatzaile bat behar dutela adingabeen eta profesionalen eskubideak bermatzeko elementu gisa, eta autonomia-erkidegoetan haurrak eta nerabeak zaintzeko erregulazio bat beharrezkoa dela.
Halaber, urte hauetan azpimarratu da lankidetza-hitzarmen bat hartzea beharrezkoa dela, EAEko zentroetan Auzitegi Nazionaleko Adingabeen Epaitegi Nagusiak emandako barneratze-neurriak betetzeko.
Adingabeen arau-hausteen biktimen (sarritan adingabeak izaten dira) arretari ere jarraipena egin dio erakunde honek.
Erakundeen erantzunaren argi-itzalak
Orain, erakundeek adingabe arau-hausleekin egindako esku-hartzearen elementu positibo nagusiak adieraziko ditugu laburbilduta, bai eta, Arartekoaren ustez, hobetu behar diren elementuak ere. Elementu positiboen artean hauek dira azpimarragarrienak:
– Baliabideen sarearen garapen handia, Eusko Jaurlaritzak neurri judizialak gauzatzeko. Urte hauetan, Justizia Sailaren mende dagoen Gazte Justizia Zerbitzua beharrezko giza baliabide, baliabide teknikoz eta materialez hornitu da. Justizia Sailak koordinatzen du neurrien gauzatzea. Halaber, ingurune irekian egiten diren zerbitzuen sarea sendotu da (ingurune irekian egiten diren neurriak gauzatzeko hiru hezitzaile talde daude eta eguneko zentro bat Lurralde Historiko bakoitzean). Komeni da erakundeen eta entitateen artean lortu den lankidetza handia azpimarratzea, bertan gizartearentzat ematen diren zerbitzuak egin ahal izateko. Barneratze-neurriak betetzeko zentroen sarea sendotzea ere oso positibotzat baloratu da. Sare horri buruzko aipua egin da aurreko orrialdeetan. Oro har, esan daiteke garatutako zerbitzuak eta programak nahikoak eta egokiak izan direla, dagoen eskaria artatzeko, nahiz eta, batzuetan, zentroak erabat beteta egon.
Barneratze-zentroak | Ingurune irekia | |||||
I. maila | II. maila | III. maila | Guztira | Neurriak gauzatzeko hezitzaile-taldeak | Eguneko zentroak | |
1997 | 3 zentro 26 toki | – | – | |||
2001 | 3 zentro 27 toki | 2 (7 profesional) | 0 | |||
2006 | Zentro bat 34 toki | 3 zentro 26 toki | 3 egoitza-unitate 12 toki | 8 zentro 72 toki | 4 | Eguneko zentro bat- 15 toki |
2008 | Zentro bat 34 toki | 4 zentro 28 toki1 | 4 egoitza-unitate 20 toki | 9 zentro 82 toki | 4 (25 profesional) | 2 32 toki Uribarri zentroa -4 toki |
2009 | Zentro bat 39 toki | 5 zentro 28 toki1 | 4 egoitza-unitate 20 toki | 10 zentro 87 toki | 3 (26 profesional) | 3 eguneko zentro bat- 36 toki |
Iturria: Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saila. Guk eginda.
1 6 toki gehiago asteburuko egonaldiak betetzeko.
– Zentroetan barneratze-neurriak betetzen dituzten adingabeen hezkuntza-arreta hobetzea, Hezkuntza eta Justizia sailburuen Agindua onartu zenetik aurrera (2001eko azaroaren 7ko Agindua. EHAA 241, abenduaren 14koa). Gaur egun, adingabe guztiek bermatuta dute hezkuntza-arreta, bai sare arruntaren bidez, bai barneratze-zentroetako hezkuntza-arretaren bidez, komunitateko baliabideetara ezin bada joan.
– Urte horietan lortu den araudi-garapenaren eta erregulazioaren maila. Estatuko erregulazioaz gain, autonomia-erkidegoaren mailan azpimarratu behar da 2005. urtean haurrak eta nerabeak zaintzeko eta babesteko Legea eta bi dekretu onartu zirela. Lehen dekretua –163/2008 Dekretua– Euskal Autonomia Erkidegoko adingabe arau-hausleei gizarte- eta hezkuntza-arreta eskaintzeko erakunde laguntzaileak baimendu, homologatu, ikuskatu eta erregistratzeari buruzkoa da. Bigarren dekretua –80/2009 Dekretua, askatasunaz gabetzeko neurriak betearazten dituzten EAEko ikastetxeei buruzkoa– 2009. urtean onartu zen azkenean, Arartekoak 10 urtean adingabeen eta profesionalen eskubideak bermatzeko elementu gisa premiazkoa eta beharrezkoa zela etengabe ohartarazi eta gero.
– 2008ko uztailaren 30ean, Estatuko Administrazio Orokorrak eta Eusko Jaurlaritzako Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza sailak hitzarmen bat sinatu zuten, Auzitegi Nazionaleko Adingabeen Epaitegi Nagusiak emandako neurriak Euskal Autonomia Erkidegoan betetzeko. Auzitegi Nazionalak epaitu behar ditu terrorismoarekin lotutako delituengatik (terrorismoa goratzea, kartelak jartzea…) kondenatutako adingabeak, eta Estatuko Administrazio Orokorrari dagokio neurri hori gauzatzea. Hitzarmena sinatzeari esker, adingabe horiek (adingabe horietako bik gizartearentzat zerbitzuak eman zituzten 2008. urtean, eta denak, baita biktimak ere, oso pozik geratu ziren) neurria familia-ingurunetik gertuago bete ahal izan dute. Erakunde honek sarritan jarri du agerian gai horrek duen garrantzia.
– 2003ko urtarrilean, adingabeen bigarren epaitegi bat sortu zen Bilbon, eta orain, Euskal Autonomia Erkidegoan Adingabeen lau Epaitegi daude guztira.
Hauek dira, funtsean, elementu kezkagarriak edo hobe daitezkeen alderdiak:
– Barneratze-neurriak aplikatzen zaizkien adingabeen osasun-arreta, batez ere toxikomanien eta buruko gaixotasunen kasuan. Halaber, beharrezkoa da familiei arreta ematea, familia barruko indarkeria delituak dituzten adingabeen kasuan, eta familia-sistema osoarekin esku hartzea.
– Babes-sistemetatik datozen adingabeen proportzio handia dela eta, premiazkoa da bi sistemen arteko koordinazio-marko egonkor eta sistematiko bat ezartzea.
– Polizien bulegoei dagokienez, gogoratu behar da, oro har, atxiloketa-zentroek ez dutela berariazko tokirik adingabeak zaintzeko, toki egokitu batzuk, adinez nagusikoak direnentzat erabiltzen diren tokietatik bereizita daudenak, 5/2000 Lege Organikoak eta 3/2005 Legeak eskatzen duten bezala. Beste batzuetan adierazi dugun bezala (ikusi Urteko Txostena, Barne Saila atala), gabezia hori ez da aldatzen Ertzaintzaren ia atxiloketa-zentro guztietan, eta zuzendu egin beharko litzateke. Egindako bisitetan gure hizketakideek esandakoaren arabera, adingabeei itxarongela batean ematen zaie arretan. Polizia-arduradunek emandako informazioaren arabera, oro har, ez dago atxiloketen berariazko erregistro-liburu bat adingabeentzako (5/2000 Legearen Erregelamenduak eskatzen duen erregistroa).
Nahiz eta erakunde honen eskumena ez izan botere judizialen jarduketen jarraipena egitea, egokia da gomendio batzuei eustea edo zenbait elementu kezkagarri azpimarratzea.
– Sistema judiziala oso motela da. Atzerapen handiz esku hartu eta ebazten ditu kasuak. Hori guztia erro-errotik Legearen espirituaren eta hezkuntza-xedearen aurkakoa da. Izan ere, erantzuna berehala ematea oso garrantzitsua da nerabeekin hezkuntza-lana egitean. Legearen aplikazioak hutsuneak ditu oraindik, baliabideen mugaketagatik –erakunde publikoari egoz dakiokeena– baino gehiago, sistema judizialaren beraren mugengatik.
– Heterogeneotasuna neurrien aplikazioan EAEko epaitegien artean. Heterogeneotasuna ere estatistika judizialetan eta fiskaltza-estatistiketan, eta horrek gazte justizia administrazioaren ebaluazioa zailtzen du.
– Gure ustez, adingabe arau-hausleak artatzen dituzten profesional guztien espezializazioa eta prestakuntza hobetu behar da (ofiziozko txandako letratuak…).
Kexen ikuspuntua
Esanguratsua da urte hauetan ia ez dela kexarik jaso erakunde honetan adingabe arau-hausleen arretari buruz. Ibaiondo ikastetxean barneratze-neurriak betetzen zituzten adingabeen senideek zenbait gai planteatu digutenean ere nahikoa izan da zentroko zuzendaritzarekin bitartekotza egitea eta hitz egitea. Hori dela eta, ez da beharrezkoa izan kexaren izapidetzearekin aurrera jarraitzea, eskariari irtenbide egokia eman baitzaio.
2004. urtean Ibaiondo ikastetxeko segurtasun-langileen esku-hartzearen inguruan jasotako kexa bat zela eta, erakunde honek ikerketa-prozesu bati ekin zion. Prozesu horrek berekin ekarri zuen zentroa bisitatzea (instalazioak, adingabeekin eta profesionalekin elkarrizketak egitea...), eta informazio-eskaerak eta elkarrizketak egitea Justizia Saileko arduradunekin. Gomendatu zen, besteaz beste, zenbait egoeren aurrean esku hartzeko protokoloak ezartzea edo argitzea, eta adingabeekin egindako esku-hartzeak arautzeko eta esku-hartze horiei berme handiagoa emateko irizpide baliagarriak zehaztea. Ondoko jarraipenetan ikusi da arazo horiek hobera egin dutela.
Adingabeen ikuspuntua
Arartekoak barneratze-neurriak betetzeko zentroetara egindako bisitetan, instalazioak bisitatu eta zentroko arduradunei elkarrizketa egiteaz gain, ohikoa da zentroko adingabe batzuekin hitz egitea, haien balorazioaren eta esperientziaren berri izateko.
Orain, Zumarragako Ibaiondo ikastetxean barneratze-neurriak betetzen zituzten bost nerabeko talde batek (16 eta 18 urte artean) emandako balorazioen eta informazioen laburpen bat aurkeztuko dugu, Arartekoko langileek 2007. urtearen bukaeran izandako topaketa baten markoan. Nahiz eta informazioek balio erlatiboa izan, gazte multzoaren ordezkari ez izateagatik edo datu guztiek fidagarritasun bera ez izateagatik, lagungarriak dira gazte horien errealitatera gerturatzeko eta nola bizi diren, beren esperientzia nola hauteman eta baloratzen duten hobeto jakiteko. Topaketarako, profil eta ibilbide desberdina zuten bost adingabeko hautatu ziren: hiru Lurralde Historikoetatik, bakarrik zeuden bi adingabeko atzerritar, familiadun adingabeko atzerritar bat eta babes-zentroetan esperientzia zabala zuten bi bertako adingabeko.
Gai hauei heldu zitzaien:
1. Polizien esku-hartzeak (atxiloketaren eta leku-aldatzearen garaian)
Polizia-etxean atxilotuta egoteari buruz hauek esan ziren:
– Atxiloketa-tokia: gelaxkak kasu guztietan, Ertzaintzaren polizia-etxeetan nahiz Udaltzaingoarenean.
– Atxiloketa-denbora: 2 edo 3 egun gehienez, kasuen arabera.
– Arakatzeko sistema: erabat biluzik uzten zituzten ("beti biluzten gaituzte").
– Interpretearen erabilera: interpretearen eskaerari ez zaio kasu egiten beti (batzuk diote kasurik ez dela egiten, eta beste batzuk "egoeraren arabera" kasu egiten dela "batzuetan bai eta batzuetan ez").
– Eskaintzen zaien janariaren inguruan desadostasunak daude.
– Kendutako ondasun guztiak itzuli ez zaizkien kasuei buruz ere hitz egin dute (pilei, diruari, txapelei… buruzko aipuak).
Leku-aldatzeei dagokienez (zentrora, epaitegira…), normalean Ertzaintzako patruila bat arduratu ohi da. Gehienek esaten dute bilurrak ipinita eramaten dituztela, eta batek agenteen "arabera" izan ohi dela.
2. Esku-hartze judizialak (prozesu judizialean epaiketak egin arte)
Puntu honetan, interesgarriena izan zen egindako gertaerei edo delituei ezarritako neurriak egokiak ziren ala ez baloratu zutenean. Hau ikus daiteke:
– Ez zuten neurria gehiegizkotzat baloratzen beti ("Niri, lehen aldian merke atera zitzaidan").
– Ez zuten ulertzen gertaera beragatik (auto bat lapurtzea) bati 6 hilabeteko kondena ezartzea eta beste bati gizarteari 40 orduz zerbitzuak eginaraztea.
– Kautelazko barneratzean zeuden bi gazteak ziren kritikoenak (zenbait hilabete eta epaiketaren zain).
3. Bizitza zentroan (barneratzean zehar)
Bloke honetan egin zituzten kexa eta ekarpen gehien. Elkarrizketan eguneroko esperientzia baldintzatzen zuten gai ugari atera ziren:
– Adiskideen arteko harremanak ("ondo moldatzen dira").
– Harremanak hezkuntza-langileekin (hezitzailea nor den kontuan hartuta, alde handiak daude).
– Harremanak segurtasun-langileekin (kasuen arabera ere aldeak daude).
– Jardueretan parte-hartzea (positiboagoa tailerrei dagokienez, eta kritikoagoa eskolei dagokienez: "zergatik joan behar dugu eskolara derrigorrez 16 urte baino gehiago baditugu?").
– Telefonoa erabiltzeko aukera (oso mugatua, haien arabera).
– Bisitak ("oso laburrak").
Gairik eztabaidatuena eta problematikoena arauei eta zigorrei buruzkoa izan da: "txorakeria batengatik ez dakit zenbat aste zigortuta", "guk jasan egin behar ditugu, baina haiek ez gaituzte jasaten", "ez dute nahikoa gu hemen giltzapetuta edukitzearekin, gehiago izorratu behar gaituzte gainera"…
Arauen jakintza-mailari (aitortzen zuten "koaderno" bat ematen zietela, baino inork ez zuela irakurtzen), arauak finkatzean edo eztabaidatzean parte hartzeari, eta zigorrarekin ados ez egonez gero kexatzeko moduei dagokienez, azken puntuak soilik jaso zuen balorazio positibo bat. Kasu eta zigor jakinak behin eta berriz aipatu ziren, batez ere taldeen banaketari, puntu edo diru galerei, zigorra zigarretak ez emateko erabiltzeari eta abarri buruzkoak ziren. Badirudi ez zituztela zigorrak eta pizgarrien edo pribilegioen galerak bereizten.
Hau izan zen elementu kezkagarri bat, ondoren zentroaren zuzendaritzarekin alderatu zena: oso irizpide desberdinak zituztela hezitzaileek erreakzionatzeko garaian edo adingabeen zenbait jokabideren aurrean hezkuntza-erantzunak erabakitzeko garaian ("hezitzaile batzuk jatorrak dira, ulertzen zaituzte…", "beste batzuei bost axola diezu"). Ondoren, zuzendaritzari proposatu zitzaion hobekuntzak egitea adingabeei bizikidetza-arauei buruz ematen zaien informazioari dagokionez. Halaber, esan zitzaion beharrezkoa zela jarduketa-irizpideak bateratzea zigorrak ezartzeko garaian, edo egokia zela zenbait irizpide berrikustea.
4. Bizitza beste zentro batzuetan (normalean babes-zentroak, barneratu aurreko aldietan)
Bileran parte hartu zuten bost gazteen kasuan, babes-zentroen eta barneratze-zentroen artean lehenak hobeak zirela esan zen, kasu batean izan ezik. Emandako arrazoia bera zen beti: arauak, kontrol handiagoa edo txikiagoa. ("Tolosako arauak, hemengoak bezalakoak. Hemengoa bezain itxia". "Hemen arau gehiago daude". "Toki hau okerragoa da adinez nagusikoen espetxea baino. Atera eta berriz ere istilua sortzen duzu". "Hobe da espetxea: han ez zaituzte kontrolatzen"). Erantzun mota horiek gazteek arauen gaiari ematen zioten balioa sendotzen du. Bestalde, alderaketak izan ditzakeen ondorio gaiztoei buruz ohartarazten digute (hobe da delitua egitea, espetxera joatek; edo hobe da delitua egitea Zumarragara joateko, han tailerrak baitaude...; balorazio hori entzun ohi zaie batzuetan babes-sisteman dauden adingabeei).
Sintesi edo ondorio gisa
Orain, aurreko orrietan aipatu diren elementu nabarmenetako batzuk aurkeztuko ditugu laburtuta:
– Kezkagarria da babes-sistemetatik datozen adingabeen proportzio handia, batez ere barneratze-neurriak betetzen dituztenena.
Sarritan, ibilbide bat traza daiteke: dena udaletako oinarrizko gizarte zerbitzuetan hasten da, arrisku-egoera gisa baloratzen direnetan; zerbitzu espezializatuetara pasatzen da, egoera larriagotzen bada, eta babesik gabeko egoera deklaratzen da (batzuetan, administrazioak adingabearen zainketa eta tutoretza bereganatzen du, eta beste batzuetan, babes-zentroetan zaintzen dira, non ingurune irekiko neurri judizialak ere betetzen dituzten). Ondoren, gazte justiziako zentro batean barneratzen da adingabea, eta barneratzea bukatzean babes-zentrora itzultzen da edo emantzipazio-baliabideak eskaintzen zaizkio. Hau da, babes-sistemak eta gazte justiziako sistemak (instantzia judizialak eta aktiboak) etengabe harremanetan dauden ibilbide bat sortzen da.
– Txosten berezia argitaratu zenetik, gazte justizia zerbitzuak beste errealitate batzuk agertu dira. Jada aipatu da kezkagarria dela barneratze-zentroetan adingabe atzerritarrak izatea. Halaber, azpimarragarria da gero eta adingabe gehiagok egiten dituztela familiako barruko eta bikotearen aurkako indarkeria-delituak.
– Beharrezkoa da buru osasunaren eta toxikomanien arretan hobekuntzak egitea. Justizia Sailaren ustez, arreta hori ez da nahikoa barneratze-neurriak betetzen dituzten adingabeen kasuan (batzuetan, barneratze terapeutikoak dira).
Buru osasunari dagokionez, aipatu behar da larrialdiko arreta –Basurto, Donostia eta Santiago ospitaleetako Haur eta Gazteen Psikiatria Unitateetan– eta arreta anbulatorioa -Buru Osasuneko zentroen bidez- oro har beteta dagoela, baina zenbait kasutan beharrezkoa dela terapeuta pribatuetara joatea, nahikoa ez baita izaten. Ez da hala gertatzen egonaldi ertainekin (3 edo 4 astetik aurrera), sistema publikoak ez baititu betetzen. Halaber, familia osoa hartzen duen esku-hartzea beharrezkoa denean, ematen den erantzuna ez da nahikoa (seme-alaben eta gurasoen arteko indarkeria kasuak, besteak beste).
Era berean, sistema publikoak toxikomanien arreta ere sendotu behar du, batzuetan ez baita nahikoa eta sare pribatuko zerbitzuen laguntzen bidez osatu behar baita.
– Adingabeek egindako delituen biktimen ehuneko handi bat adingabea da.
Txosten honetan jasotzen ditugun zortzi gomendio orokorrez gain (ikus 5. kapitulua), nerabe arau-hausleen egoerara maila handiagoan edo txikiagoan aplika daitezkeenak, beste zazpi gomendio egiten ditugu sistema judizialarekin lotuta.
– Esku-hartzeen jarraipena eta jarraitutasuna hobetzea, ezarritako neurria bete ondoren.
– 3/2005 Legeak eta 80/2009 Dekretuak ezarritako arau-markoa erabat aplikatzea.
– Adingabeentzako berariazko polizia-bulegoak eta erregistroak ezartzea, Legeak xedatzen duen bezala.
– Ofiziozko txandako abokatuen berariazko prestakuntza eta defentsa-zerbitzua hobetzea.
– Babes-zerbitzuekiko harremana sustatzea, baita lehen mailako arreta zerbitzuekikoa ere.
– Osasun-zerbitzuekin lankidetza hobea ezartzea, batez ere buruko osasunaren edo drogen kontsumo problematikoen kasuetan besteak beste.
– Ahal bada, eta nolanahi ere, botiken erabilera kontrolatzea.
[26] 34.035 mutil eta 32.347 neska. Estatistikako Institutu Nazionalak 2009ko urtarrilaren 1ean zituen datuak.