5. Buruko gaixotasunak edo nahasmenduak dituzten pertsonak
Aurrekariak
Arartekoak arreta handia jartzen du burutik gaixo dauden pertsonen taldeengan, ahultasun berezia baitute.
Hala, arlo honetan egiten dugun lanaren oinarria zera da, burutik gaixo dagoen pertsona hori eskubideak dituen herritarra dela. Ondorioz, pertsona hauen jabekuntza, gizarteratzea, errehabilitazio eta errekuperazio psikosoziala eta benetako partaidetza eragingarria dira jorratzen ditugun ideiak.
Gure herri-administrazioen, eta, batez ere osasun, gizarte, hezkuntza, enplegu, justizia eta etxebizitzaren arloko jardueraren inspiraziorako printzipioak honako hauek izan behar direla uste dugu: norberaren autonomiaren sustapena eta estigmaren ezabapena, zainketen jarraipena, ekitatea, erantzukizuna, koordinazioa, integrazioa, eraginkortasuna eta gaixo eta senideen partaidetza-foro eta elkarteen sustapena.
Arartekoaren xedea da, beraz, administrazioon jarduerak printzipio horiekiko leial izatea eta horretarako lan egitea, babesteko zeregina daukagunez gero.
1. Kexarik aipagarrienak
1.1. Arartekoaren 2015eko urtarrilaren 7ko Ebazpena. haren bitartez, amaiera ematen zaio honako esku-hartze honi: Gizarte entitate batek nortasunaren desoreka antisoziala duen gazte bati emandako artapen psikiatrikoa dela-eta egindako kexan izandako esku-hartzeari, hain zuzen ere.
Kasu honetan, adierazi behar dugu ez daukagula irizpiderik aztertu diren eta borondatearen aurkako ingreso baten komenigarritasuna eragin ez zuten premiazko bi esku-hartzeen balorazio klinikoa auzitan jartzeko. Hala eta guztiz ere, nortasunaren desoreka antisozialak ukitutako gazte honen arazoak berriro ere jartzen du agerian zeintzuk diren Euskal Osasun Sistemak dituen zailtasunak nortasunaren nahasmendu edo desorekei aurre egin ahal izateko.
Berriro ere azpimarratu behar da Arartekoaren 2012ko azaroaren 23ko Ebazpenean aipatzen zen unitatea abian jarri behar dela, modu egonkor eta integratuan; era berean, nortasunaren nahasmenduei heltzea ahalbidetuko duen egituraketa bat behar da hiru lurraldeetan, profesionalei beharrezko prestakuntza emanez, betiere EAEko herritar guztiak modu egokian artatu ahal izateko.
1.2. Herritarren hainbat kexek pazienteen desadostasuna islatzen dute Agindutako tratamendu edota dosiengatik, baita borondatearen kontrako ospitaleratzeetan hartutako neurri terapeutikoengatik ere. Kasu horietan, herritarrei jakinarazten diegu Arartekoak ezin dituela gai horiek zalantzan jarri, irizpide teknikoetan eta mediku-
-irizpideetan oinarrituta baitaude, eta, duten izaeragatik, ez dagokio berari horiek balioestea. Hala ere, horrek ez digu eragozten kexagileari jakinaraztea herritar eta paziente gisa dituen eskubideak zein diren, ezta osasun-administrazioak eskubide horiek benetan errespetatzen ote dituen egiaztatzea ere.
Elkartasun terapeutikoa, osasun mentaleko arretan eboluzio ona egon dadin oinarrizko baldintza dena, argi eta garbi hausten den kasuetan, komenigarria da pazienteek euren eskubideak ezagutu ditzatela. Honakoak dira eskubide horiek: “Etxeko medikuaren esanera, Euskal Autonomi Elkartean egiteko dagoen horren araugintzak erabaki ditzan moduetan, ospitalea eta espezializatutako Zerbitzu bat aukeratzekoa” (uztailaren 18ko 175/1989 Dekretuko 1.o. artikulua. Dekretu horrek Osakidetzako gaixo eta erabiltzaileen Eskubide eta Obligazioen karta onartzen du); “Herritarrak estaldura publikoko zerbitzu sanitarioetara heltzeko prozedurak benetako berdintasun-printzipioa garantizatuko du. Bestalde, prozedura horien arabera, antolakuntza-baldintzak jartzeko ahaleginak egingo dira, helburu bi lortzeko: herritarrek zerbitzu sanitarioak eta profesionalak aukeratzeko gaitasuna progresiboki zabaltzea eta herritarrek beren eskubide nahiz betebeharrei buruz behar duten informazioa ematea” (ekainaren 26ko 8/1997 Legeko 10. artikuluko bigarren atala. Lege hori Euskadiko Antolamendu Sanitarioarena da). Horrez gain, baita aipatutako arau-aurreikuspenaren erregelamendu bidezko garapena ere, Osasun eta Kontsumo Sailburuaren 1990eko urtarrilaren 25eko Aginduak, Osakidetzan Ospitalea eta Zerbitzu Espezializatua aukeratzea arautzen duenak, jasotzen duena, hain zuzen ere.
2. Araudi- eta gizarte- testuingurua
2.1. Araudian egon diren berritasun nagusienak osasun publikoaren eremu orokorrean eman dira. Berritasun horiek txosten honetako Osasunari buruzko atalean daude aztertuta (II.12 kapituluko 3. atala).
2.2. 639/2014 Errege Dekretua, uztailaren 25ekoa, ardaztasuna, ardatz berean beste espezialitate bat egitea eta gaikuntza espezifikorako esparruak arautzen dituena, prestakuntza plazak lortzeko urtero egiten diren probei aplikatzeko arauak, bai eta Osasun Zientzietan espezializatutako osasun-prestakuntzaren sistemaren beste alderdiak ere ezarri, eta espezialisten hainbat titulu sortu eta aldatzen dituena.
Haurraren eta Nerabearen Psikiatria espezialitatea, Psikiatriaren adarrera atxikita dagoena, barne hartzea jasotzen du. Talde profesionalek, zientzia-elkarteek eta Hirugarren Sektoreko erakundeek behin eta berriz aldarrikatzen zuten horrela izatea.
2.3. Agindua, 2014ko urriaren 16koa, Osasuneko sailburuarena, zeinaren bidez aldatzen baita 2007ko urriaren 4ko Agindua, Osasun Mentalari buruzko Euskadiko Aholku Batzordea sortzekoa.
2.4. Azken urteetan hazi egin dira buruko nahasmendu larriak dituzten pertsonen ezgaitze-prozedurak, eta egoera hori kontraesanezkoa da pertsona horien arretan jorratzen saiatzen ari diren ereduarekin; eredu horrek errehabilitazio psikosoziala eta leheneratzea lortzeko helburua du. Incapacitación civil y recuperación: ¿trabajando en la contradicción? ikerlanean, Zaragozan bildutako datuak aurkeztu, ezgaitzearen ondorioen gaineko azterketa egin eta beste hautabide batzuk proposatzen dira prozedura horien aurrean.
2.5. Bizkaiko Osasun Mentaleko Sareak (Osakidetza) Datu Pertsonalak Babesteari buruzko Lege Organikoa Osasun Mentalaren arloan izeneko ikerlana argitaratu du.
3. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
3.1 Arartekoaren 2012ko azaroaren 23ko ebazpenaren jarraipena. Horren bidez, Osakidetza-Euskal Osasun Zerbitzuari gomendatzen zaio nortasun-nahasmendu larriak dituzten pertsonei arreta emateari lotutako neurri orokor batzuk eta eragindako gazte baten arretaren gaineko beste neurri berezi batzuk har ditzan.
Osakidetzak gomendioa betetzeko helburuarekin eman zituen urratsak jakinarazi genituen joan zen urtean, batez ere gai hauen gainean: Basurtuko Unibertsitate Ospitaleak martxan jarritako programak (nerabeentzako eguneko unitatea, ospitale horretako eta Bizkaiko Osasun Mentaleko Sareko 8 klinikok osatutako taldeak, O. Kemberg-ek gainbegiratuta, egindako transferentzian ardazturiko psikoterapia, eta jokabide-terapia dialektikoko trebetasunetako talde egonkorrak); paziente eta senideei zuzendutako informazio-foiletoaren hedapena (Basurtuko Unibertsitate Ospitaleko informazioan oinarritua, eta Lurralde Historiko bakoitzari egokitua), baita Basurtuko Ospitaleak berak landutako Protokoloaren hedapena ere.
Aurten, osasun-administrazioak berriro adierazi digu Unitatearen proiektu osoa gauzatzeko helburua duela; diagnostikoak duen prebalentziaren eta eraginaren hazkundea antzeman dutela baieztatu du, baita horrek jokabidearen nahasmenduekin duen lotura ere. Baieztatu duenez, proiektu orokorra “atariko urratsetan dago, berorren bideragarritasuna bilatu nahirik, eskala-ekonomiako egoeran”.
Bilbo-Basurtu ESIko psikiatria-zerbitzuak patologia-talde horretan egiten duen lidergo-lana azpimarratu du, eta, bere aburuz, lantalde hori da egokiena, dituen ezagutza eta esperientziarengatik, Unitate hori kudeatu eta inplementatzeko.
Onartu duenaren arabera, lantalde horrek eremu horretan eskaintzen dituen prestazio asistentzialek “ez dute, inondik ere, aipatutako Unitatea ordezkatzen, baina kasurik konplexuenetan espezializazio-maila eta laguntza gehigarri jarraitua ematen dute, hein batean bokaziozkoa eta gehiegizkoa den dedikazioari esker, zeina ezin daitekeen inola ere baliabide finko eta egonkortzat hartu”.
Zerbitzu horrek landutako dokumentazioak, orain dela gutxi literatura zientifiko gisa argitaratutakoak, Bizkaian izan duen hedapenari buruz mintzatu da, eta honako hau egiaztatu du: “aipatu dokumentazioaren edukiak egokitu egin dituzte ospitale eta anbulatorioetako zerbitzuetan, euren kasuistiketara doitzeko; horretarako, berariazko protokoloak eta pazientearentzako informazioak landu dituzte”.
Osasun-administrazioak ezinbestekotzat jotzen du prestakuntza eremu horretan, patologia horiei aurre egiteko tresna psikoterapeutikoen zailtasuna dela-eta. Dioenez, “badira, zentzu horretan, zerbitzu edota lurralde bakoitzera doitutako zenbait prestakuntza-ekimen”.
3.2. Azterlan honen jarraipen-lana: EAEko haurren, nerabeen, gazteen eta helduen buruko osasunaren arretaren inguruan egindako hurbilketa: erronkak eta aukerak
Iaz adierazi genuen bezala, azterlan horretan aintzat hartu zen talde bereziki ahul horien buru-osasuna artatu eta babestearen arloan euskal herri-administrazioek azken urteotan egin duten ahalegin handia. Aldi berean, ekimen berriak, garapen handiagoa edo hobekuntza behar dituzten gaiak nabarmendu ziren, egokiak ziren gomendioak eginez.
Erakunde honek azterketa horretan gomendio ugari egin zituenez, horietako bi zein mailatan betetzen diren jakitera bideratu dugu gure arreta. Batetik, 12.1.4 Gomendioa. Gomendio hori EAEko Osasun Mentaleko Estrategia dokumentuan (OME-2010) jasotako xedapen jakin batzuk gauzatzeko beharrari buruzkoa da. Bestetik, 12.1.5 Gomendioa. Gomendio horretan honako hauek aipatzen ziren: tratamendu asertibo komunitarioko taldeei baliabideak emateko beharra eta ingurune irekian psikiatria arloko profesionalen esku-hartzea sendotzeko beharra, gizarte-bazterkeriaren muturreko egoeran daudenei eta buru osasuneko zentrora joaten ez diren gazte eta helduei (etxerik gabe dauden pertsonak, tratamendua onartzen ez duten toxikomanoak, etab.) arreta emateko helburuarekin.
12.1.4 Gomendioari dagokionez, osasun-administrazioak adierazi digu osasun mentaleko aholku batzordea gaitasungabe egon dela 2014an, eta nola berorren zereginetako bat osasun mentaleko estrategiari jarraipena egin eta horri buruzko txostenak ematea denez, une hauetan ez dago eskatutakoaren gaineko datu eguneraturik.
12.1.5 Gomendioari buruz, administrazioak aipatu du tratamendu asertibo komunitarioko programek 80 plaza gehiago dituztela Bizkaian (guztira 190 pazienteri egin zaio jarraipena Bizkaian 2014an). Aldi berean, nabarmendu du badagoela etxe gabeko tratamendu asertibo komunitarioko programa gizarte-bazterkeriaren muturreko egoeran dauden pertsonentzat. Programa hori Bilboko Udaleko Gizarte Ekintza sailarekin lankidetzan egiten da, eta 40 pertsona artatzen ditu.
3.3. Arartekoaren otsailaren 15eko 3/2013 gomendio orokorra, buruko osasun-arazoak dituzten pertsonak boronda-tearen kontrako ospitaleratze-egoeran daudenean dituzten eskubideen aitortze eraginkorra bermatzen dituzten neu-rriak hartzeko beharrari buruzkoa.
Gomendio horretan, besteak beste, honako hau planteatzen zen: beharrezkoa da, jakinarazpen formal batek ekar dezakeen izapide soila ez ezik, osasun-administrazioak zenbait neurri hartzea borondatearen kontrako ospitaleratze-egoeran dauden pertsonek euren eskubideak benetan eta modu eraginkorrean ezagutu ditzaten, Prozedura Zibilari buruzko urtarrilaren 7ko 1/2000 Legeari (PZL) jarraiki; izan ere, esku-hartze judiziala baino lehen, eskubide horiei buruzko informazio osoa eta egiazkoa ez izateak haien edukia hustu baitezake.
Joan zen urtean, gure urteko txosteneko atal honetan bertan, osasun-administrazioak onartutako gomendio orokor honen betearazpenaren gainean izandako aurrerapausoen berri eman genuen.
Osasun-administrazioak hauxe jakinarazi digu: “aipatutako gomendioa, psikiatria-zerbitzuetan betetzen dela oraintsu egiaztatu ostean, ahozko komunikazio sistematikoaren bidez ezartzen dihardugu”.
Honako hau ere aipatu digu: “Donostiako Unibertsitate Ospitaleko Psikiatria Zerbitzuak prozedura dokumentatua landu du, bai borondatearen kontrako ospitaleratze-egoeran dagoenari hasierako informazioa emateko, bai bere ospitaleko egonaldian egoera zibilean gerta daitezkeen aldaketen gaineko gorabeherak jakinarazteko. Prozedura hori Arartekoaren bulegoarekin partekatu da lan-saio batean, eta beste psikiatria-zerbitzu batzuetara zabaldu da”.
3.4. Buruko gaitzaren trataera ospitaletik kanpo txosten bereziaren jarraipena
3.4.1. Osasun-sareko baliabideen egoera buru-osasunaren alorren 2014. urtearen amaieran
Existitzen diren baliabideen eguneratzeari buruzko datuak, eskuragarri daudenak, eskaini dizkigu osasun-administrazioak, aurreko urtean erregistratu genituen baliabideekiko alderaketa eginda:
Número de dispositivos |
Número de plazas |
|||
2013 |
2014 |
2013 |
2014 |
|
BOZ (1) |
42 |
42 |
||
HGBOZ (1) |
15 |
15 |
||
OLU |
6 |
6 |
234 |
234 |
HGOLU |
3 |
3 |
19 |
19 |
EO |
23 |
24 |
600 |
660 (140 paziente baino gehiago, EO erreferentziatzat hartuta) |
HGEO |
5 |
5 |
50 |
50 |
EEU (2) |
6 |
6 |
296 |
296 |
PIU |
1 |
1 |
14 |
14 |
EU |
7 |
7 |
263 |
263 |
LU (3) |
5 |
4 |
778 |
745 |
PG (4) |
1 |
3 |
109 |
109 |
Iturria: Euskal Osasun Zerbitzua-Osakidetza
(1) BOZ eta HGBOZ; bertan, non toxikomaniak, Elikadura Jokabidearen Arazoak berariaz jorratzen dituzten taldeak eta Lehenengo Gertakari Psikotikoak
lantzen dituztenak ere sartzen dira.
(2) Gipuzkoaren kasuan hitzartuak dira.
(3) izen desberdinekin. Gipuzkoaren kasuan hitzartuak dira.
(4) Gipuzkoaren kasuan hitzartuak dira.
___
Administrazioak eguneko ospitalea aipatu du buru-nahasmendu larria (BNL) duten gaixoentzako baliabide gisa. Nahiz eta egunero joan ez eta plazarik bete ez, euren beharrizanetara egokitzen den baliabidearen erabiltzaileak dira.
Adierazi du egonaldi luzeko unitateak etengabe desagertzen ari direla eta baliabide mota horietara gaixoak deribatzeko joera kentzen ari dela; gainera, baieztatu du egoera hori modu sistematikoan ematen ari dela Bizkaian.
Droga-mendekotasuna artatzeari dagokionez, 10 ohe mantentzen dira Barrualde-Galdakao ESIko psikiatria-zerbitzuko desintoxikazio-unitatean eta existitzen diren zazpi komunitate terapeutikoetan:
• Bizkaia: Gizakia fundazioa (40 plaza) eta Etorkintza fundazioa (26 plaza)
• Gipuzkoa: Haurtxoak- Agipad (12 plaza), Haizegain- Agipad (20 plaza) Sustraiak- Izan (37 plaza) eta San Millan- Izan (37 plaza)
• Araba: Jeiki fundazioa (ez dago plazei buruzko informaziorik)
Joan zen urtean nabarmendu genuen osasun-administrazioak tresna fidagarri bat, autonomia-erkidegoaren esparrukoa, behar duela haren baliabideen (dispositiboen eta plazen kopurua) eboluzioa modu zehatzean aztertu ahal izateko.
Administrazioak adierazi digu “Osasun mentaleko plaza-kopururako eta baliabideetarako tresnari dagokionez, komunitate horien erakundeek Osakidetzako gainerako erakundeekin partekatzen dituzte sistema sanitario publikoan ohikoak diren informazio- eta analisi-bideak. Hala ere, osasun mentaleko baliabide globalen espezifikotasuna eta barietatea handia denez eta izenetan eta definizioetan ere batasunik ez dagoenez, komeni da tresna komuna izatea. Alde horretatik, Bizkaiko eta Gipuzkoako osasun mentaleko sareak osasun mentaleko atlasa argitaratu zuen 2013an; hor, erreferentzia eguneratuak daude lurraldeko osasun mentaleko baliabide sanitario eta soziosanitario guztienak, eta horien definizioak ere finkatu egin dira. Ekimen hori garatzea konplexua da eta baliabideak behar ditu, eta hori erakundeen esku gelditzen da.”
Joan zen urtean tresna hauek aipatzen genituen: Gipuzkoako Osasun Mentaleko Atlasa eta Bizkaikoa.
3.4.2.Osasun mentalaren esparruan arreta-eredu komunitarioa egikaritzea ahalbidetuko duen desinstituzionalizazio-prozesuari dagokionez, egonaldi luzeko 33 oheren amortizazioa azpimarratu beharra dago. Jasotako informazioaren arabera, gaixo horiek abegi-zentroen sare normalizatura (baliabide hori egokia izango den pertsona helduen kasuan), eguneko ospitaleetara, tratamendu asertibo komunitarioko programetara edota miniegoitzetara bideratu dituzte.
3.4.3.Ospitaleetatik kanpoko egoitza-egiturei dagokienez, joan zen urtean 674 plaza erregistratu genituen, tutoretzapeko etxebizitzei, miniegoitzei, egoitza txikiei eta ostatu-etxeei zegozkienak.
Aurten 11 plaza gehiago egon dira, “Begoñalde” miniegoitzari dagozkionak. ARGIA FUNDAZIOAk kudeatzen du egoitza hori, eta finantzaketa soziosanitarioa dauka. Gainera, jakinarazi digutenez, osasun-sistemak psikiatraren eta erizain espezialistaren laguntza jartzen ditu bertan.
3.4.4.Estigma erauzteko asmoz egin diren esku-hartzeei dagokienez, osasun-administrazioak adierazi du Osasun Sailak eta Enplegu eta Gizarte Politiketako Sailak laguntza instituzional sendoa eman dutela FEDEAFESek argitaratutako ikerlana (Estigma sozialaren errealitatea EAEn buru gaixotasuna duten pertsonen artean) aurkeztu eta garatzeko.
Aipatu du ere instituzioek parte hartu dutela elkarteek (FEDEAFES, AVIFES, AGIFES, ASAFES eta ASASAM) zuzendutako jardueretan, aurten batez ere estigma sozialari buruzkoak (“Pentsaerak irekiz, estigmak itxiz”, “Aldatu zure begirada”).
3.5. Bilerak elkarteekin
Lankidetza-dinamika izaten jarraitzen dugu osasun mentalaren esparruko hainbat erakunde sozialekin. Horrek gure esku-hartzea errazten duen balio handiko informazio izatea ahalbidetzen digu. Jarraian, elkarte-sareak igortzen dizkigun ardura nagusienak nabarmenduko ditugu (euren jarreren gaineko azterketa zehatzagoa dago jasota gaixo kroniko edo mentalak izeneko gure webguneko atalean):
3.5.1. OME-Osasun Mentalaren Elkartea, Osasun Mentalaren eta Psikiatria Komunitarioaren Elkartea
Elkartea kezkatuta dago Zaldibarko ospitale psikiatrikoa ixtean gertatutako den desinstituzionalizazio-prozesuarekin batera ez dietelako bitarteko egiturei egiazko bultzadarik emango, eredu komunitarioa era eginkorrean egikaritu dadila ziurtatzeko.
Norberarenaren desberdinak diren kulturetako pertsonekin egiten den bilera klinikoan sortzen diren arazoak direla-eta, oso erabilgarria irizten diote Instrumento para la valoración de la Competencia Intercultural en Atención en salud mental izenburua duen dokumentua.
Haien esanetan, nortasun-nahasmenduen egungo arreta urria da oraindik ere, eta Basurtuko Ospitaleari dagokion eremuan besterik ez da betetzen. Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiak (ospitalez kanpokoa) ez dute behar adineko arretarik. Jakinarazi digute Araban badela bi psikologoz eta bi psikiatraz osaturiko lantalde bat, nahasmendu horiei heltzeko interesa duena. Egokia dirudi lantalde horren jarduera Basurtuko Ospitalearekin batera koordinatzea, profesionalen berariazko prestakuntza ziurtatzeko, nahasmendu horiek jorratzeko asmoz.
Osakidetzak jakinarazi zigun paziente eta senideei zuzendutako informazio-foiletoari dagokionez (Basurtuko Unibertsitate Ospitaleko informazioan oinarritua, eta Lurralde Historiko bakoitzari egokitua), uste dute neurri horrek, eraginkorra izan dadin, berekin ekarri beharko lukeela ospitale hori erreferentziazko unitate gisa hartzeko aukera izatea. Horrek nahitaezkoa egiten du aipatu ospitalean eratu beharko litzatekeen egitura egonkorrari laguntza ematea.
3.5.2. AVATI-Nortasun-nahasmenduak dituzten pertsonentzako eta haien familientzako euskal elkartea
Basurtuko Ospitaleko Psikiatria Zerbitzuko burua gonbidatu genuen batzar honetara. Zerbitzu horrek nortasun-nahasmenduak dituzten helduentzako Transferentzian Ardazturiko Psikoterapia (TFP) programa bat zuzentzen du, baita heldu eta nerabeentzako Jokabide-terapia Dialektikoko (DBT) programa bat ere. Zerbitzuburuak adeitasunez partekatu zituen programa horien xehetasunak eta planteamenduak, nortasun-nahasmenduei era egokian heltzeko asmoz.
Bere esanetan, “EAEn egin beharreko mugimendu logikoena aurreikusitako NN Unitatea martxan jartzea da, dagoeneko existitzen den jarduera oinarritzat hartuta; horrek egungo programak hedatzea ahalbidetuko liguke, paziente gehiagorengana iritsi ahal izateko, eta, gainera, beste bi helburuak gauzatzeko: sarearentzat beharrezkoa den prestakuntza garatu eta martxan jartzen ditugun aurrerapenak ebaluatu eta ikertu”. Aipatu zuen ere komenigarria litzatekeela gerora Araba eta Gipuzkoako profesionalak prestatzea, eta “beste NN unitate bat edo bi gehiago jartzea Euskadin”.
Elkarteak honako hauek nabarmendu zituen, besteak beste: abordatze soziosanitarioaren beharra; arazo handiko testuinguruetan (espetxea, gizarte-bazterketa larria edo familiaren laguntza-eza) dauden nortasun-nahasmendudun pertsonenganako arreta berezia; sortuko den eguneko baliabideak koordinazio eta integrazio egokia izatea droga-mendekotasuneko, gizarte-bazterketako, adingabeen babeseko eta gazte-justiziako zentro eta dispositiboekin; Hikikomori deritzon bakartze sozialeko sindromea duten pertsonak –batez ere gazteak– detektatzeko beharra, ondoren esku-hartze egokia egiteko (16 urtetik aurrera detektatze-prozesua zaildu egiten da, dagoeneko ez baitaude hezkuntzaren eremuan; oinarrizko gizarte-zerbitzuen eta kaleko hezitzaileen inplikazioaren garrantzia azpimarratu dute ezinbesteko alerta-tresna gisa).
3.5.3. FEDEAFES, Buru-gaixotasuna duten pertsona eta senideen Euskadiko federazioa
Bat dator AVATI eta OMErekin, berak ere uste baitu aipatzen ari garen nortasun-nahasmenduen arretarako eguneko baliabidea martxan jartzeko beharrizana dagoela; bere aburuz, horrelako baliabide bat lurralde bakoitzean jarri beharko litzateke. Mugako nortasun-nahasmenduaren arretarako Sócrates programa, Arabako Unibertsitate Ospitaleak martxan jarritakoa, aipatu du; aitzitik, dioenaren arabera, ezin daiteke bere osotasunean gauzatu, baliabide-faltaren poderioz. Modu positiboan balioesten du aipatutako ospitalearen eta Arabako elkarteen (ASAFES eta ASASAM) artean esparru horretan ematen ari den lankidetza.
Kezkatuta dago nortasun-nahasmenduak dituzten pertsonen kasuan existitzen diren gizarte-baliabideek eta egoitza izaerakoek ez dietelako pertsona horien beharrizanei erantzuten, sarritan gertatzen baita kaleko egoerara bueltatzea jarrera-arazoak gertatzen direnean; horren aurrean familien egoera larria izaten da (laguntza-gabezia, zigorra jaso dezaketen egintzak gauzatzea, buruaz beste egiteko arrisku handia, etab.). Elkarteak berak egindako ikerlanean (Los itinerarios de intervención y abordaje coordinado en los ámbitos social y sanitario para la atención de las personas con enfermedad mental en Euskadi) egiaztatu dute esparru sanitarioan zein sozialean ez dietela arretarik ematen mota horietako profilei.
Dagoeneko aipatu dugun Arartekoaren 2013ko urriaren 16ko ebazpeneko bigarren gogoeta eta lehenengo gomendioei buruz hitz egin du, kasu asko eta askotan legezko epearen barruan, baina ia bukatzear dagoela, jakinarazten delako.
Ados daude OMErekin desinstituzionalizazio-prozesuaren gainean adierazitako kezka dela-eta.
Kontsulta anbulatorioetan buruko gaixotasuna duten pertsonak artatzen emandako denborak bakarrik ahalbidetzen du farmakologiaren bidez aurre egitea egoerari, eta beharrezkoa da psikoterapia eta farmakologia-tratamendua barne-hartzen dituen abordatze mistorako aurrerapausoak ematea.
Estigmari buruzko euren ikerlanean –3.4.4. atalean aipatu duguna– azaltzen den zeharkako proposamena azpimarratu dute. Proposamen horrek Mahai bat martxan jartzeko beharra dagoela dio, estigma erauzteko gauzatu behar diren ekintzak zein diren aztertuko dituena.
3.5.4. AVIFES, Senideen eta Gaixotasun Mentalaren Bizkaiko Elkartea
Bat dator AVATI, OME eta FEDEAFESekin, berak ere uste baitu aipatzen ari garen nortasun-nahasmenduen arretarako eguneko baliabidea martxan jartzeko beharrizana dagoela.
Ados dago Arartekoak otsailaren 15eko 3/2013 gomendio orokorrean islatzen duen jarrerarekin.
Arduratuta azaltzen dira 2011tik Bizkaian ez delako tutoretzapeko etxebizitzarik sortzen, eta euren ustez hori ez da eskaera faltaren eraginagatik; izan ere, 2014ko abenduan, 30 pertsonaz osatutako itxarote-zerrenda zutela diote, horietako zenbait 2011tik egonik. “Consideraciones a las necesidades de vivienda de la personas con enfermedad mental” izeneko dokumentua, 2012ko azarokoa, erantsi digute.
Damu dira ez dagoelako aldi baterako egonaldiko dispositiborik, familiei arnasa hartzen edota une berezietan osatzen laguntzeko (barneratze psikiatriko baten ostean, ebakuntza baten ostean, etab.).
Arduratuta daude miniegoitzetan ez dagoelako behar adina lekurik, eta, gainera, sortzen diren apurrak ospitale psikiatrikoetan zeuden pertsonei esleitzen zaizkielako, bakarrik edo familiartean bizi eta euren egoera soziosanitarioarengatik dagoeneko miniegoitzetan egon beharko liratekeen pertsonei eman ordez. Horrez gain, uste dute dinamika horrek zaintzaileei gainesfortzu bat eragiten diela; zeren eta zaintzaile horiek, bizitza osoan zehar buruko gaixotasuna duen senidearen euskarri funtzionala, ekonomikoa eta emozionala izan direnak, gaur egun adinean aurrera egin baitute edota mendekotasun egoeran baitaude.
Bizimodu independentea izatea lagunduko duten dispositiboak sustatzeko beharrizana azpimarratu dute (gizarte-laguntzako laguntza berezitua norberaren bizilekuan bertan).
Azkenik, elkarteak xehetasunez eman digu sustatzen dituen programen berri (ETXEBEST eta GAZTEORI, besteak beste). ONDOAN Tutoretza Fundazioa martxan jarri dutela ere jakinarazi digu.
Haien esanetan, beharrezkoa da buruko-arazoak dituzten haurrak antzemateko eta haiei arreta emateko lanean jardutea hezkuntza-esparruan, sarritan jazarpena eta onarpenik eza pairatzen baitute eskola-komunitatean. Irakasleen prestakuntza eta haienganako laguntza sustatzea ere ezinbestekotzat jotzen dute.
3.6. Bilerak administrazio eta erakundeekin
2014ko martxoaren 26an, buruko gaixotasuna eta/edo nahasmenduak dituzten pertsonen saileko eta osasun-saileko arduradunak (biak ere Ararteko erakundekoak) lan-bilera egin zuten Donostiako Unibertsitate Ospitaleko Psikiatria Zerbitzuko lantaldearekin (psikiatrak, erizainak, laguntzaileak, gizarte-langileak), Arartekoaren otsailaren 15eko 3/2013 gomendio orokorra betetze aldera zerbitzu horrek azaldutako interesa zela eta. Aipatu gomendioan honako hau jasotzen da: buruko osasun arazoak dituzten pertsonak borondatearen kontrako ospitaleratze-egoeran daudenean dituzten eskubideen aitortze eraginkorra bermatzen dituzten neurriak hartzeko beharra.
Lan-saioan zehar, aipatutako gomendio orokorrean jasotzen diren alderdi nagusiak aztertu ziren guztien artean, baita Arartekoaren 2013ko urriaren 16ko ebazpenean azaltzen direnak ere. Azken horren bidez, 1541/2012/39 kexa-espedientean egindako jarduketari amaiera ematen dio, eta osasun-administrazioari neurri jakin batzuk hartzeko gomendatzen dio. Espediente horretan, herritar batek salatu zuen bere eskubideak urratu zizkiotela Santiagoko Ospitaleko Psikiatria Zerbitzuan (Vitoria-Gasteiz) bere borondatearen aurka sartu zutelako.2013ko ohiko txostenari dagokion kapitulu honetako 1.2. atalean, aipatutako ebazpenean gomendatutako neurri orokorrak laburbilduta azpimarratzen ziren, 2014an onartuak izan direnak).
Euren eguneroko jardunean aipatutako gomendio horiek betetzeak eragiten zizkieten zalantzak plazaratu zituzten profesionalek: praktika klinikoaren, xede terapeutikoen eta formalitate prozesalen edo Arartekoaren proposamenaren betetzearen artean sor zitekeen gatazka eta tentsioa.
Kontuan izanda egoera horietan norberaren askatasunerako eta benetako tutoretza judiziala izateko funtsezko eskubidea, ukitutako pertsonarena, kaltetuta gerta daitekeela, behin eta berriro nabarmendu dugu borondatearen kontrako ospitaleratzea guztiz ezohiko neurria dela, eta behar bezala dokumentatuta geratu behar diren premiazko neurriei erantzun behar diela; horrez gain, komenigarria da osasun-administrazioak ukitutako pertsonari jakinaraztea zein eskubide dituen egoera horietan. Nahiz eta eskubide horiei buruz informatzeko legezko betebeharra agintari judizialari dagokion, egia da ere esku-hartze judiziala baino lehen eskubide horiei buruzko informazio osoa eta egiazkoa ez badago, haiek egikaritzea baldintzatuta egotea gerta daitekeela.
Kasu zehatzetan, informazio horrek hasierako uneetan gaixoaren eboluzioari eragin ziezaiokeela planteatzen zuen aukeraren gainean sortutako kezka zela-eta, ulertu genuen egokiena litzatekeela bi kontu hauen arteko oreka bilatzea: batetik, ukitutako pertsonari zein egoeratan dagoen eta zein eskubide dituen jakinaraztearen garrantzia, eta, bestetik, ospitaleratzearekin bilatzen den helburu terapeutikoa. Horretarako, espazio eta momentu egokienak prestatuko lirateke proposatzen dugun dinamika gauzatzeko; dinamika hori bat dator ukitutako pertsonaren duintasuna aintzatestearekin eta bere eskubideak bermatzearekin.
Beste gai batzuen artean, ondokoak landu ziren: Arartekoak premiazko arrazoitzat zer ulertzen duen eta zein den jarrera horren legezko oinarria. Arartekoaren arabera, premiazko borondatez kontrako ospitaleratze batek honako hauek bete behar ditu: buru-nahasmendu larria egotea; ukitutako pertsonak gaitasunik ez izatea bere egoera arrazoiz epaitzeko; gaixoaren edo beste inoren osotasun fisiko edo psikikoan berehalako kaltea izateko arrisku larria egotea; eta ospitaleratzeko neurria gaixoarentzat eraginkorrena eta mesedegarriena izatea, hain murrizgarria ez den beste edozein alternatiba terapeutiko baino.
3.7. Txosten bereziak
Erakunde honek txosten berezi hau argitaratu du aurten: Askatasunik gabe dauden pertsonen buruko osasunari EAEn emandako arreta soziosanitarioa. Espetxean dauden pertsonei buruzko txosten horretako atalean, txostenak jorratzen dituen gai nagusienak jasotzen dira.
3.8. Azterlanak
Zigor-kodea aldatzeko proiektuan buruko osasunaren tratamenduari buruzko azterlanaren bidez, Ararteko erakundeak hausnarketa partekatu du buruko osasunaren, magistraturaren eta doktrina zientifikoaren alor profesionalekin batera; izan ere, azken horiek mahai gainean jarri dute proiektuak kontrako eraginak, berriz ere iraingarriak, izan ditzakeela buruko gaixotasun edo nahasmenduren bat pairatzen duten pertsonentzat. FEDEAFES ere bat dator gogoeta horrekin, eta federazio horrek erakunde honi gai horren gainean adierazpen bat egitea eskatu zion.
3.9. Ofiziozko jarduerak
Osasun-administrazioari hainbat gogoeta igorri diogu, anorexia eta bulimiaren aurkako EAEko elkarteek (ACABE Álava, ACABE Bizkaia eta ACABE Gipuzkoa) egindakoak. Horien bidez, agerian utzi dituzte zein diren patologia horiek pairatzen dituzten pertsonen arretako hutsuneak eta hobetzeko eremuak.
Administrazioa harkor azaldu da, eta honako hauek aztertzeko asmoa dauka: kasurik larrienak artatzeko ospitale azpiunitate bat ezartzea eta jantoki terapeutiko zerbitzua jartzea Araba eta Gipuzkoan.
3.10. Bestelako jarduerak
3.10.1.Jarduneko Arartekoak “La ciudadanía y los servicios sanitarios” izenburupeko hitzaldia eman zuen, osasun mentalari hainbat aipamen eginez, Galdakao-Usansolo Ospitalean, Ospitaleen 19. Biltzar Nazionala egin aurreko jardunaldiaren barruan. Biltzar hori Osasun Zuzendarien Espainiako Elkarteak (SEDISA), Mondragón Health-ek, eta Barrualde-Galdakao ESIk antolatu zuten.
3.10.2.Jarduneko Arartekoaren ondokoak, Osasun Mentalaren Nazioarteko Egunaren harira eta “Pentsaerak irekiz, estigmak itxiz” lelopean, FEDEAFESek antolatutako ekintzetan parte hartu zuen Laudion. Bere esku-hartzean arduratuta azaldu zen, FEDEAFESek egin bezala, zigor-kodea aldatzeko proiektuan buruko osasunari ematen zaion tratamendua dela-eta.
3.10.3. Ararteko erakundea presente egon zen FEDEAFESek argitaratutako Estigma sozialaren errealitatea EAEn buru gaixotasuna duten pertsonen artean ikerlana aurkeztu zenean, 2014ko martxoaren 17an.
3.10.4.Erakunde honetako buruko gaixotasuna eta/edo nahasmenduak dituzten pertsonen saileko zenbait arduradunek ARGIA FUNDAZIOAk antolatu zituen tailerretan parte hartu zuten urriaren 9an, V. hartu-eman eta sentsibilizazio jardunaldiaren barruan eta “La persona usuaria experta en salud mental y que participa en...” izenburupean.
4. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
4.1.Burutik gaixo dauden pertsonek baliabide publikoetara sarbidea edukitzeko ahulezia eta zailtasun handiagoak dauzkatenez eta euren komunitateko eskubide osoko kide direnez, botere publikoek haien titulartasunekoak diren eskubideak benetan egikaritzea ahalbidetzen duten baldintzak bermatu behar dituzte. Horrek komunitatean benetan gizarteratzeko bidea ematen duen jardun oro sustatzea eskatzen du: ostatua, hezkuntza, enplegua, nahikotasun ekonomikoa, estigma erauztea, parte hartzea, e.a.
4.2. Aurrerapausoak sumatu ditugu otsailaren 15eko 3/2013 gomendio orokorra betetzeko garaian; hala ere, hori ez da oztopo bat, esparru psikiatrikoan, borondatearen kontrako ospitaleratze-egoeretan, norberaren askatasunerako eta benetako tutoretza judiziala izateko funtsezko eskubidea babestuta egon dadin, osasun-administrazioak honako hauek bete behar izateko: indarrean dagoen legedia zehatz-mehatz bete; neurri murriztaile hori hartzeko eskatu behar diren baldintzak bermatzeko joera duten neurriak hartu; egoera horietan dauden pazienteei dituzten eskubideak ezagutarazi eta proportzionaltasun eta dokumentazio printzipioak gauzatu.
4.3.Komenigarria da osasun-administrazioak bide egokiak gaitzea buruko gaixotasuna duten pazienteen eskubideei eta obligazioei buruzko informazio gehiago bermatzeko, baita osasun-zerbitzuak eta -profesionalak hautatzeko gaitasunari buruzkoa ere.
4.4. Beharrezkoa dirudi Osasun Mentalari buruzko Aholku Batzordearen jarduera bultzatzea; izan ere, horrek erraztu egingo baitu 2010eko Osasun Mentaleko Estrategia gauza dadila.
4.5. Nahitaezkoa da errehabilitatzeko eta osatzeko bitarteko baliabideak areagotzea buruko osasunaren esparruan, eta erakundeek laguntza ematea Hirugarren Sektoretik sustatzen diren baliabideei. Batik bat, honako hauek dira beharrezkoak: gainbegirapen-maila desberdina duten egoitza-aukeretan (miniegoitzak, tutoretzapeko etxebizitzak, etab.) plaza ugari sortzea, kontuan hartuta eremu horrek hazkunde urria izan duela; bizimodu independentea izatea lagunduko duten programak sustatzea, finantzazio publiko egonkorraren bidez; aldi baterako egonaldirako dispositiboak sortzea eta klub sozial egitasmoak laguntzea.
Ez dugu aurrerapenik ikusten Araba eta Gipuzkoari dagozkien desinstituzionalizazio-prozesuetan.
Bat gatoz Hirugarren Sektorearekin desinstituzionalizazio-prozesuarekin batera ez dietelako bitarteko egiturei egiazko bultzadarik emango, eredu komunitarioa modu eraginkorrean egikaritu dadila ziurtatzeko.
4.6. Beharrezkoa da osasun-administrazioa tresna komun batez hornitu dadila, autonomia-erkidegoaren esparrukoa, buruko osasunaren eremuko baliabide sanitario eta soziosanitario guztien erreferentzia eta definizioa izateko.
4.7. Ezinbestekoa da estigma erauzteko politika publiko eraginkorra martxan jartzea, osasun-administrazioak zuzendutakoa, gizarte-sareak bultzatzen dituen ekimenei dagoeneko ematen zaien laguntzatik haratago. Komenigarria iruditzen zaigu gure osasun-administrazioak bere egin dezala FEDEAFESen zeharkako proposamena. Proposamen horrek Mahai bat martxan jartzeko beharra dagoela dio, non erakundeetako eragileek eta Hirugarren Sektoreak bat egingo duten gaiari bultzada emateko.
4.8. Oso era positiboan balioesten dugu tratamendu asertibo komunitarioko taldeak areagotzea Bizkaian. Egokia dirudi hazkunde hori beste lurraldeetan ere gertatzea.
Beharrezkoa da bazterketa-egoera larrian dauden pertsonen (etxegabeko pertsonak) osasun mentalaren arretarako dispositiboak sendotzea.
4.9. Nortasun-nahasmenduak dituzten pertsonenganako arretari dagokionez, sobera egiaztatu ahal izan dira nahasmendu horiei heltzeko gure osasun-sistemak dituen gabeziak, egon diren aurrerapausoak gorabehera. Osasun-administrazioa, Ararteko erakundea, Hirugarren Sektorea eta elkarte profesionalak erabat ados daude eguneko unitate/baliabide bat, egonkorra eta integratua, martxan jartzeko beharrizana dagoela, baita hiru lurraldeetan arreta egokia ematea ahalbidetuko duen egituraketa behar dela ere. Azken horrek profesionalen prestakuntza ekarriko du, eta, aldi berean, EAEko biztanleria osoari arreta eskaini ahal izatea ere, eta ez bakarrik bilbotar batzuei.
Horrenbestez, premiazkoa da osasun-administrazioak pro-
iektu hori gauza dezala, sistema sozialarekin (gizarte-bazterketaren arreta, etxegabeko pertsonak, adingabeen babesa, prebentzioa) eta gazte-justiziakoarekin koordinatuta egonda (ezinbestekoa da bi sistema horien inplikazioa). Era berean, koordinatuta egon behar du droga-mendekotasuna eta NNrekin albo-erikortasuna aurkezten duten beste zenbait patologia (hala nola, elikadura-jokabidearen nahasmenduak) artatzeko bere dispositiboekin.