2.2. Aztertutako gaiak
2011. urtean, adingabeen eremuan Ararteko erakundearen jardueraren ikuspegi kuantitatiboak agiri honetako atalik luzeena osatzen du, antzemandako arazoen eta kezken, burututako jardueren eta, zenbait kasutan, lortutako emaitzen edo ondorioen aurkezpen kualitatiboa barne hartzen baitu. Zenbatu diren kexen portzentajeak iradoki duen ordenan, informazio hori gaikako esparruen arabera antolatuta aurkeztu da.
2.2.1. Hezkuntza
Aurreko grafikoetan adierazi bezala, aurten izapidetu diren eta adingabeekin lotura zeukaten kexen erdia baino gehiagok (% 55) hezkuntza sistema formalari lotutako egoerak hizpide ditu. Arlo horretan gertatutakoa azaltzeko, Hezkuntzari dagokion Eusko Legebiltzarrean aurkeztutako txosten orokorraren kapituluan herri-administrazioen jardueraren ikuskapenari buruz adierazitakoa errepikatuko dugu; izan ere, gehienbat haur eta nerabeengan eragina dauka. Unibertsitateko ikasketei dagokienez, txosten honetan soilik unibertsitatean sartzeko proben ondorioz sortutako zenbait zailtasun jaso ditugu, ulertzen baitugu adin nagusitasunaren mugan duten neska-mutilengan eragina eduki dezaketela.
2.2.1.1. Hezkuntzako plangintza edo programazioa
Hezkuntzako plangintzaren inguruko kexak haur hezkuntzako lehen ziklorako programatutako hezkuntza eskaintzari buruzkoak (bi urteko gelak) izan dira bereziki. Horrek, aldi berean, aurrerago aipatuko dugun ikasleak onartzeko prozeduraren inguruan izapidetutako kexa kopuru handia azaltzen du. Horren adibidea da Gasteizen gertatutakoa, haur kopuru nabarmena plazarik gabe geratu Bautzen ikasleak onartzeko prozesuan eta itxaron zerrendatan geratu behar izan dira eskolatzeko aukerak zehaztu diren arte. Egoera hori dela-eta, ofiziozko jarduera bat hasi behar izan dugu, 2011-2012 ikasturtea hasi ondoren, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ezarritako adierazleen betetze maila ezagutze aldera, unibertsitatez kanpoko zentroen sarearen plangintza lanean hobekuntza jarraitua lortzeko. Adierazle horien artean honako hauek daude: 1) funts publikoekin mantendutako zentroetan hala eskatzen duten bi urteko ikasleen %90ari gutxienez eskola plaza bermatzea eta 2) plaza lortzen duten bi urteko ikasleen eskaera guztiak, gutxienez % 90ean familiak egindako aukerari erantzuten diola ziurtatzea.
Plangintzaren inguruko kexa horiek izapidetzean egiaztatu ahal izan dugu bi urteko maila horretan hezkuntza administrazioak, berezitasun zehatzak kontuan hartuta ratio ezberdineko taldeak eratu ahalko direla dioen hezkuntza langileen lan baldintzak arautzen dituen erabakiaren xedapen batean oinarrituta, zenbaitetan, hasiera batean ezarritako ratioak malgutu ditu eskura dagoen hezkuntza azpiegituraren ahalmena hobetzeko asmoz eskola postuen eskaerari erantzuteko.
Kexa horiei jarraiki, ezin dugu gure kezka ezkutatu hezkuntza administrazioak hezkuntza eskaintzaren plangintza eredu linguistiko ezberdinen arabera kontuan hartzen ari dela ikusita. Izan ere, hezkuntza zentroek programatutako ereduen eskaintzaren ustezko izaera irekia erabiltzen ari da (eskaera nahikoa egotera bakarrik baldintzatuta) hezkuntza plangintzan eragina duten eremuen mugatzea zentro bakoitzak benetan eskainitako eredu linguistikoen maila edo xehetasunera jaitsi gabe egin daitekeela azaltzeko. Egia da ikasleak onartzeko prozesuen kudeaketa gero eta hobeagoa egiten saiatzeko nahiak horrelako irizpide motak defendatzea azal dezakeela. Hala eta guztiz ere, horrek ezin gaitzake hezkuntza administrazioak adierazitako eta hartutako konpromisoa alde batera uztera eraman, hau da, familiek eredu linguistikoaren aukera askea bermatzera, Euskal Eskola Publikoari buruzko otsailaren 19ko 1/1993 Legearen 5 e) artikuluan xedatutakoaren babesean. Gure ustez, errealitate horrek, ikasleak onartzeko prozesuaren plangintza eta kudeaketa modu horrekin jarraitzekotan, gogoeta zehatzagoa eskatzen du horrekin aukeratutako eredu linguistikoaren araberako hezkuntza sistemara sartzeko interesatuta dauden familia guztiek berdintasun baldintzatan lehiatzen ari diren zehazteko.
Hala eta guztiz ere, beste hezkuntza garaiei buruzko kexak ere jaso ditugu eta, gure ustez, hezkuntza agente guztiek herritarren benetako hezkuntza premietarako plangintza demokratiko eta egokia egiteko parte hartu behar dutela bermatzen du horrek. Horrela gertatu izan da, adibidez, Iruarteta BHI eta Viuda Epalza HLHIko hezkuntza elkarteek sustatutako kexen kasuan.
Atal hau ixteko, egokitzat jotzen dugu hezkuntza administrazioak oraindik ere derrigorrezko bigarren hezkuntzako ikasketak eta dantza edo musikako ikasketa arautuak aldi berean egiten dituzten ikasleentzako sarbide lehentasunak ezartzeko aukerari dagokionez ekimenak zehaztu ez dituela bermatzen duten beste kexak jaso ditugula adieraztea. Beste hainbat jaso ditugu hizkuntzen irakaskuntza eskaintzan egon diren aldaketen ondorioz (Bermeoko HEO).
2.2.1.2. Onartzea
Aurten kexa ugari jaso ditugu zentro publikoetan eta itunpeko ikastetxe pribatuetan ikasleak onartzeko prozedura arautzen duen martxoaren 4ko 35/2008 Dekretuan xedatutakoaren babesean urtero iragarritako prozedura dela-eta.
Izapidetutako kexa gehienak plaza nahikorik ez dagoen kasuetan aplikatu beharreko irizpideekin lotuta egon dira. Kexa horiek aldez aurretik emandako hainbat gomendio eta ondorioren jadanekotasuna aztertzera eraman gaituzte. Horrela bada, etxebizitzarekiko gertutasunaren inguruko irizpideari dagokionez erakunde honek 2007ko uztailaren 16ko ebazpenean esandakoa azpimarratu behar du (Arartekoaren ebazpena, 2007ko uztailaren 16koa. Horren bidez, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari iradokitzen zaio ikasleak onartzeko prozesu baten eraginetarako familia batek aitortu duen helbidearen egiazkotasuna ziurtatzeko saiakera egin dezala). Era berean, zentroak askatasunez antzemandako beste egoerak kontuan hartzeko aukerari dagokionez, 2011ko martxoaren 10ean emandako ebazpena azpimarratu beharra dugu (Arartekoaren ebazpena, 2011ko martxoaren 10ekoa. Horren bidez, ikasleak onartzeko ezaugarri garrantzitsu gisa premutasuna lehenesten duen irizpidea aplikatzeari buruzko jarduera amaitzen da.)
Eztabaidagai izan den beste irizpide bat familia unitatearen urteroko errentari buruzkoa izan da. Erakunde honetara jo duten familiek irizpide hori aplikatzeko modua berrikusteko komenientzia proposatu dute eta familia eta lan bizitza bateratzeko aukerekin lotzeko beharra defendatu dute.
Baina, kexa horiez gain, prozesuaren kudeaketa mekanizatua egiteko aukera eskaintzen duen aplikazio informatikoaren inguruko beste batzuk ere jaso ditugu. Horiek izapidetzeari esker, baieztatu ahal izan dugu aplikazio horrek ez duela kontuan hartzen eskatzaile bakoitzak egiazta dezakeen puntuazio ezberdina eskatutako hezkuntza zentro bakoitzari dagokionez aplikatzen diren irizpideen arabera. Fase bakar batean bigarren eta hirugarren eskaerak esleitzeak ez du aukerarik ematen eskatutako zentro bakoitzarentzat puntuazio ezberdina bereiztea, berez, baremoaren irizpideen arabera berma daitekeen arren. Horrek, gure ustez, harrera lortu nahi duten hautagai guztien berdintasun baldintzak urratzen ditu.
Ohiko epe horretatik kanpo, urteroko izaerarekin deiturikoa, ikasleen onarpena eskolatzeko lurralde batzordeen bidez kudeatzen da. Proposamenak aurkezterakoan, batzorde horiek, familiek adierazitako borondateaz gain, euskal hezkuntza sisteman ahalik eta integraziorik normalizatuena jarraitu behar dute, zehazki honako irizpideen babesean: 1) zentroaren gertutasuna familia etxebizitzari dagokionez eta eskolan dagoeneko anai-arrebarik ote dagoen; 2) funts publikoekin mantendutako zentro guztien (publikoak eta itunduak) arteko oreka; 3) zentroetan dauden baliabide teknikoen eta giza baliabideen erabilera eraginkorra eta 4) zentroaren egokitasuna ikasleari hezkuntza erantzuna emateko.
Hala eta guztiz ere, izapidetutako hainbat kexa ikusita, kontu-hartze falta egon daitekeela pentsatzen dugu, familien borondatea dela-eta. Horren adibide gisa familiek eskatutako eredu linguistikotik eta zentro motatik hurrenez hurren urruntzen ziren eskolatze proposamenen kasuak aipatuko ditugu.
2.2.1.3. Haur hezkuntza
Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak haur hezkuntzako lehen zikloan gerta daitezkeen gertaera anitzak ezagutzeko aukera eskaintzen duen diagnosi orokorra egiteko proposamena errepikatu du. Diagnosi hori une honetan egiteke dago. Hori dela-eta, ofiziozko espediente bat hastea erabaki dugu egoera horien errealitatearen jarraipen egokia egite aldera. Horien artean erakunde honen aurrean kexa baten arrazoi izan den errealitate bat dugu. Zehazki, bi urteko geletarako ezarritako laguntza osagarriko edo errefortzuko langileak familien esku daudeneko hainbat hezkuntza zentro dira.
Azken horren harira, azpimarratu nahiko genuke zer nolako finantziazio aldeak gerta daitezkeen bi urteko mailan gertatzen den hezkuntza eskaintza bikoitzaren ondorioz. Errealitate horren berri izan dugu hainbat familiek egindako kexak direla eta, euren seme-alabak hasiera batean Gasteizko udal eskoletan egon ondoren Haurreskolak Partzuergoaren mende geratu baitira eta seme-alabek bertan jarraitzea nahi izan dute 2 urte izan arren. Erabaki horrek udaleko laguntza ekonomikoak eskuratzeko aukerak murriztu dizkie.
Era berean, sektore ezberdinek helarazi diguten kezka aipatu behar dugu partzuergoaren mende dauden haurreskoletan burutzen ari diren taldekatzeei dagokienez, izan ere, taldekatze horiek emandako zerbitzuaren kalitatean eragina izan dezaketenaren beldur dira. Halaber, adierazi nahiko genuke Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak sustatutako zerotik hiru urte bitarteko haurtzaroarekiko arreta plan berriak (Haur Etxea) eman ditzakeen emaitza berrien zain gaudela.
2.2.1.4. Garraioa eta jantokia
Garraio eta jantokiko zerbitzu osagarri horiek konfiguratzeko modua dela-eta, kudeaketa zuzeneko jantokiko zerbitzuaren baimenak eguerdiko eskola garraioaren zerbitzuaren ukapena dakar berekin. Planteamendu horrek erakunde honen esku-hartzea ukatzera eraman gaitu nolabaiteko eztabaida izan duten egoeretan (IPI Ikasbidea Duranako ikastola). Edonola ere, hezkuntza-administrazio honek bateraezintasun orokortu horren salbuespen posible gisa ezartzen ditu jantoki-zerbitzuek garraiatutako ikasle guztiei arreta eman ezin dieten kasuak. Hori kontuan hartuta, ikasleek zerbitzu hauek eskuratzeko duten aukera-berdintasuna benetan betetzen dela bermatze aldera, eguerdian garraiorik ez duten ikasleei jantoki-kuota murriztu behar ote zaien planteatu behar dela uste dugu. Horrela, kudeaketa zuzeneko jantokietako jarraibidea, kuota hobaridunei dagokienez, erakunde baimenduen bidez kudeatzen diren beste jantokietara ere hedatuko litzateke. (Arartekoaren ebazpena, 2011ko abenduaren 26koa. Horren bidez eskolako jantokiko zerbitzuaren finantzazio baldintzei buruzko jarduera amaitzen da).
Kasu berezia izanda ere, une honetan izapidetzen ari den kexa baten eragile izan den egoerarekiko gure kezka adierazi nahi dugu. Egoera horrek ASPACE zentroetara joan ondoren ikasketa zentro arruntetara joan behar diren ikasleen garraioen baldintzen ingurukoa da.
Noski, eta ohikoa den moduan, zirkularrean ezarritako irizpideen aplikazio objektiboaren ondorioz, zerbitzu horietara heltzeko baimena faltarekin ados ez dauden familien kexak egon dira, zehazki, zonifikazioaren inguruan plaza libreak egon arren.
Jantokiei bereziki dagokienez, aurrekari gisa jantoki zerbitzu hori partzuergoko haur-eskola guztietan progresiboki ezartzen saiatu ziren parlamentuko ekimenak hartu ditugu zerbitzuaren uneko egoera aztertzeko. Horren bidez baieztatu ahal izan dugunez, oraingoz, haur-eskoletan jantoki zerbitzua eskaintzea edo ez zerbitzuaren bideragarritasunaren mende dago, ez bakarrik instalazioen baldintzen arabera baita familiek adierazitako aukeraren arabera ere.
Bestalde, hezkuntza administrazioak kontratatutako enpresa pribatuei loturiko eskola jantokien langileen grebatik sortutako arazoak, kexen bidez, bere protagonismoa izan du. Gatazka hori, azkenik, bideratu izan da.
2.2.1.5. Bekak eta bestelako laguntzak
Une honetan liburuen kudeaketa solidarioaren programa lehen hezkuntzako ziklo guztietan hedatzen da baita derrigorrezko bigarren hezkuntzako lehen bi zikloetara ere. Aplikazio mailakatu horrek, une honetan DBHko hirugarren mailan ez aplikatzea dakarrenak, kexa berriak eragin ditu, okerrekoak badira ere, ustezko diskriminazioa alegatuz.
Aurreko urteetan bezala, bekak ematean gertatutako atzerapenengatik aurkeztutako kexak, ukatzeko erabakiekiko desadostasunak, deialdien baldintzak zalantzan jartzea, etab. ere egon dira.
2.2.1.6. Hezkuntza-premia bereziak
2011. urte honetan zehar izapidetutako kexen errealitateak berriro ere agerian utzi du beharrezkoa dela ahaleginak areagotzea hezkuntza zerbitzuen arteko koordinazio handiagoa eskaintzera bideratutako jardunbide egokiak zehazteko. Horrek, aldi berean, hezkuntza premia bereziak dauzkaten adingabeei emandako hezkuntza erantzunaren jarraipen egokia eta ebaluazio aproposa eta familiekiko lankidetza handiagoa bermatuko ditu. Horrela gertatu da hezkuntzaren arlo zorrotzetik kanpoko zerbitzuek artatzen zuten eskola adineko adingabe baten kasuan, une berean kasuaren balorazio psikopedagogikoaren zain zegoen bitartean. Jakina den moduan, erakunde honetan beti azpimarratu izan dugu behar horiek baloratzeko eta antzemateko beharra. Horregatik, hezkuntza administrazioak ikasle horren balorazio psikopedagogikoa ezin zuela atzeratu baloratu izan dugu, azkenean egin zuen moduan.
Nolanahi ere, zerbitzuen arteko lankidetza onaren adibide ugari ere egon dira. Haur-eskola batera zihoan adingabe bati eskaintzen zitzaion hezkuntza erantzuna aztertzean egiaztatu ahal izan dugu. Bertako langileak, hezkuntza eta laguntza programaren bidez, harrera goiztiarraren eremuan lan egiten duten beste erakundeetan ohikoak diren errehabilitazio eta prestaketa ildoak indartzen saiatu dira.
Bestalde, euren seme-alaben eskolatze aukerak egiaztatzera erakunde honetara jo behar izan duten familien kasuak ere izan ditugu. Horietako bat disfasia mistoa zuen adingabe bat zen, eta familiak A ereduan jarraitzea nahi zuen. Bestalde, ezgaitasun intelektuala zuen adingabe baten berri izan genuen. Familiak hezkuntza bereziko zentro itundu batean eskolatzeko aukera zehaztu nahi zuen. Ikasle taldeen eskolatze baldintzen berri ere jakin nahi izan dugu, hala nola Elgoibarreko BHIn lanen ikaskuntza ikastaroa jarraitzen duten ezgaitasun intelektualeko gazteek osatutakoa.
Azpimarratu behar dugu familia batzuek erakunde honi euren kezka helarazi diotela gaindohatzeko baldintza pertsonalekin loturiko hezkuntza-premia bereziak dituzten ikasleei eskaintzen zaizkien erantzuna dela-eta. 2010-2011. ikasturtean Hezkuntza Berrikuntzarako Zuzendaritzak batzorde tekniko bat eratu zuela jakin izan dugu gaitasun handiko ikasleen hezkuntza erantzunean esku hartzen duten profesional guztien laguntza eta babeserako agiri bat burutzeko helburuarekin. Hala eta guztiz ere, ikasle mota horrekiko arreta aniztasunarekiko arreta plan estrategikoaren barnean bilduta geratu beharko da berehala ezagutuko den eskola inklusibo baten esparruan. Beste interesdun batzuk ere horren mende daude, hala nola DISLEBI (Euskadiko Dislexia Elkartea) elkarteko kideak.
Zoritxarren adierazi behar dugu entzumen ezgaitasunak dituzten eta zeinu hizkuntzako interpreteen laguntza behar duten ikasleen beharrei erantzuna ematen atzerapenak egon direla berriro ere.
Banakako egokitzapen kurrikular berezia eskatzen zuen kexaren bat ere jaso dugu, baita baliabide gehiago eskatzen zituztenak ere.
Era berean, zenbait osasun-beharren inguruan bideratutako kexak azaletik behintzat aipatu nahi ditugu. Hainbat kasu behar bezala bideratu dira eskola ordutegian zehar langile espezializatua eta behar horiek artatzeko berariaz prestatua eskaini baita. Beste kasu batzuetan, berriz, (1 motako diabetes mellitus duen adingabea) 2005eko azaroan onartutako Eskola orduetan osasun arreta berezia arautzen duen zirkularraren araberako arretarako aukerak zehazteko zain gaude.
Hona arte hezkuntza behar bereziak hizpide dituzten kexen izapidetzearen ondorioz antzemandako arazoak. Banakako edo kolektiboek aurkeztutako kexez gain, ikasleen kolektibo edo talde batzuen hezkuntza behar berezi edo zehatzen arreta Ararteko erakundearen jarraipenaren helburua izan da 2001. urtean EAEn hezkuntza-premia bereziei emandako erantzuna txosten berezia argitaratu zenetik. 2011ko maiatzean Arrisku egoera berezietan dauden haurren gaineko txosten berezia aurkeztu zenez (txosten honetako V. kapituluan horren inguruan arituko gara) eta bertan Ararteko erakundearen baitan 2010. urtera arte adingabeei buruz egindako txosten guztietako gomendioak "eguneratu" zirenez, 2011. urtean ez zaio Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari gai horren inguruko informaziorik eskatu. Dena den, erakundeak oraindik ere arreta eskaintzen die errealitate horiei eta hurrengo urteko txostenean jarraipenekin aurrera jarraituko da.
Zentzu horretan, bi ikastetxetan bisitaldiak egin dira; horietan, gizartean egoera ahulean dagoen populazioak eta etorkinak edo ijitoak diren haurrek behar duen arreta gogoan duten errealitatea da: Gasteizko Ramon Bajo LHI eta Sestaoko Vista Alegre LHI. Bi hezkuntza zentro horietan ikasleekin zein familiekin oso inplikatuak eta tartean dauden profesionalekin topo egin dugu.
Sestaoko Vista Alegre zentroko ikasleria, A eredukoa, jatorri atzerritarra duten eta ijitoak diren haurrez osatuta dago. Zentroak ikasleen beharren (ez bakarrik hezkuntzari lotutakoak) erabateko arreta errazten duten programak ditu eta horrek, argi eta garbi, absentismo eta eskola uzteari buruzko maila oso baxuekin zerikusia dauka. Azaldutakoaren arabera, zentro horretan dagoen arazo nagusia irakasle egonkorrak eta esperientzia dutenak behar dituztela da. Horretarako, uste dute egokiago litzatekeela zentro berezitzat jotzea eta irakasleek gutxienez lau urtez egotea. Zentroa auzoan modu egokian integratuta dago; hala ere, egokitzat jo dugu azpimarratzea beste errealitate batzuekin loturak ezartzean sakontzea komenigarria dela.
Ramon Bajo LHIko D ereduaren kasuan, ikasgelan aniztasuna kudeatu behar duen zentro batek dituen zailtasunak azaldu zizkiguten; izan ere, nazionalitate desberdineko hainbat haur daude, asko mugitzen direnak (ikasturtean zehar, une desberdinetan heltzen dira, beste auzo batzuetara edo herri batzuetara joaten direlako irteten dira) eta, kasu askotan, egoera emozional ahulean daudenak (deserrotzea, familia-egoera zailaren ondoriozko estutasuna...). Gizarte eta kultura aniztasun hori kudeatzeak zentroaren kudeaketari lotutako lan-karga handitu egiten du; izan ere, ohiko administrazio kudeaketari banakako tutoretzaren lan handia, familiekin egin beharreko lana, gizarte laneko profesionalekin koordinazioa, etab. gehitu behar zaio. Edonola ere, gure iritziz, zentroaren ezaugarririk esanguratsuena ikuspuntu komunitarioa da. Ziur daude eskolako arrakasta ezin dela gizarte-integraziotik bereizi, hezkuntza pertsonentzako adierazgarriak diren ikasketen bitartez lortzen baita, hortaz, euren erronka handia auzoko populazioa erakartzea da, eskolak portzentajeen bidez auzoaren errealitatea islatu dezan. Modu horretan, ikasgeletan taldeen egonkortasunaren eta orekaren alde egiten da; modu berean, familiei ere egonkortasun handiagoa eta erreferentzia bat diren eredu integratuak ematen zaizkie.
Ikuspegi hori eta Ararteko erakundeak, hezkuntza behar berezi eta zehatzak dituzten ikasleak modu orekatuan banatzea eta "eskolako ghettoak" saihestea bermatzen duten neurriak hartzeari dagokionez, azpimarratu duen jarrera bat datoz. Erakunde honen aburuz, hezkuntzako behar bereziak eta zehatzak dituzten ikasleak zentro jakin batzuetan biltzeak arriskua eta zailtasuna dakartza gizarte kohesionatu baten eskola sistema inklusibo bat lortzeko. Gai hori berriro nabarmendu da gorago aipatu dugun Arrisku egoera berezian dauden haurrak izeneko txosten berezian.
2.2.1.7. Ikastetxeak
Dagoeneko ohikoa den moduan, hezkuntza zentroak handitzeko eta berritzeko hainbat obren jarraipena egiten saiatu gara eskola kontseiluko edo gurasoen elkarteetako kide diren interesdunek hala eskatu izan digutenean. Zentzu horretan jasotako azken eskaera aurretik zeuden Urumea, Elizatxo eta Langile BHIak elkartzetik sortutako Hernani BHI berriari erantzuna emateko beharrezkoak diren azpiegiturak ditu hizpide.
Txosten honek eskaintzen duen aukeraren bidez aurreratu nahiko genuke kexa berriak aurkeztu direnez beharrezkotzat jo dugula hainbat hezkuntza zentroek burutzen dituzten kopuru jakin batzuen kobratzeen ikerketan sakontzea derrigorrezko ikasketaren berezko doakotasuneko erregimena arriskuan jar baitezakete.
2.2.1.8 Eskolako bizikidetza
Abenduaren 2ko 201/2008 Dekretu bidez onartutako ikasleen eskubide eta betebeharren araudi berriak eragin dituen aldaketa sakonak direla-eta, hezkuntza administrazioak Ikastetxeetan berdinen arteko tratu txarrak gertatzen direnean jarduteko gida berria burutu behar izan du. Gida berri horrek, gainera, Ziberbullying-kasuetan ikastetxeetan jarduteko protokoloa dauka osagarri gisa.
Gidaren zioen azalpenean adierazten den moduan, hezkuntza administrazioak bizikidetza gatazkak bideratzeko hezkuntza bidezko erantzuna erabili nahi du. Horrela bada, hezkuntza abordatze hori, prebentzioarekin batera, zentroetatik bizikidetza apurtzen duten jarrerak eta, bereziki, berdinen arteko jazarpena baztertzeko oinarriak izango dira.
Hala eta guztiz ere, azpimarratu behar dugu eskola bizikidetzan sartuta dauden pertsonek ez dutela beti planteamendu honekin bat egiten. Horrela azaltzen du, gure ustez, erakunde honen aurrean etengabe aurkezten dituzten kexen errealitateak. Hori dela-eta, familiekiko lankidetza eta elkar ulertzea estutzeko komenientziari dagokion praktika ona azpimarratu nahi dugu. Nolanahi ere, hezkuntza ikuskaritzak ustezko jazarpen kasuak pairatu ditzaketen ikasleek izan ditzaketen ondorio larriak ahal den heinean saihesteko eta erantzuna ematen saiatzeko erakutsi duen gogoaren berri eman nahi dugu.
2.2.1.9. Ebaluazioa
Aurten eztabaida berezia proposatu da Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako titulua lortzearen inguruan. Kexa aurkeztu zuen familiak zioenez, EAEn Oinarrizko Hezkuntzaren curriculuma sortu eta ezartzen duen Dekretua aldatzen duen martxoaren 30eko 97/2010 Dekretuaren euskarazko bertsioaren arabera titulu hori onartu behar zitzaion bi ikasgaitan ebaluazio negatiboa lortu zuen ikasle bati. Hala eta guztiz ere, hezkuntza administrazioak egoki argudiatu duenenez, xedapen horrek (testuen arteko aldea duena) maiatzaren 3ko hezkuntzako 2/2006 Legean xedatutakoaren babesean, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzari dagozkion gutxieneko ikasketak ezartzen dituen abenduaren 29ko 1631/2006 Errege Dekretuaren araudia osatzen du EAEren eremuan eta, horregatik, gaztelaniazko bertsioari dagokion interpretazioa da lehentasuna izan behar duena.
Era berean, kexa gisa aurkeztu da batxilergoan egindako probak eskuratzeko aukera izatea. Zentzu horretan, Batxilergoaren antolamendua eta ebaluazio-prozesua arautzen dituen Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketako sailburuaren 2010eko uztailaren 26ko Aginduaren 32.1. artikuluak ezartzen duenez "ikasleek eta, adin txikikoen kasuan, gurasoek edo legezko ordezkariek ikasleen errendimenduaren ebaluazioan eragina izango duten lan, proba eta ariketa guztiak eskuratu ahal izango dituzte, zuzenduta daudenean…", proba eta ariketa horien kopiak eskuratzearen inguruko berariazko erreferentziarik egin gabe. Hala eta guztiz ere, berariazko erreferentzia hori ez egoteak ezin gaitu eraman Herri Administrazioen Araubide Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko azaroaren 26ko 30/1992 Legearen 37.8. artikuluak ezartzen duen sarbiderako eskubideak lotuta daraman kopiak lortzeko eskubidea ez ezagutzera, Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak berak azkenik ulertu duen moduan.
Une egokitzat jotzen dugu hau gurasoak banatuta dauden kasuetan eskaini behar den informazioari buruzko gomendio orokorra mahaigaineratzeko (Arartekoaren 8/2011 gomendio orokorra, azaroaren 15ekoa. Banandutako gurasoek jaso behar duten informazioa, administrazioak haien seme-alaben inguruan dituen datuei dagokienez, eta aurkeztu behar dituzten agiriak).
Ebazpen horren bidez Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari gomendatu zaio indarreko instrukzioak berrazter ditzan, bananduta eta dibortziatuta dauden gurasoei haien seme-alaben eskolako bilakaeraren gaineko informazioa jasotzeko eskubidea onartuz (seme-alaben zaintza daukaten edo ez alde batera utzita), baita irakasleekin elkarrizketak edukitzeko eta zentroko hezkuntza komunitatean lankidetzan aritzeko eskubidea ere, gainontzeko gurasoen baldintza eta arreta berarekin. Ebazpen horren betetzearen jarraipen egokia burutuko dugu.
2.2.1.10. Hizkuntza normalizazioa
Une honetan, EAEn errotuta dauden ikastetxe atzerritarrek eskaini behar duten curriculuma ezartzen duen araudiaren xedapena argitaratzeke dago oraindik. Hori guztia, oinarrizko hezkuntzaren curriculuma xedatu eta EAEn ezarri duen dekretua aldatzen duen martxoaren 30eko 97/2010 Dekretuaren artikulu bakarraren (5) zortzigarren puntuak ezarritakoa garatuz. Hala eta guztiz ere, badirudi sailak euskara eta literaturako ikasketak ikastetxe atzerritarretan ezartzeko asmoa duela 2011-2012 ikasturte honetatik aurrera, ikasketa ebaluagarri bihurtuz, curriculumeko gainontzekoak bezalaxe.
Zalantzarik gabe, pixkanakako eta mailaz mailako ezarpen horren ondorioz, modu paraleloan, euskal hizkuntza eta literaturaren irakaskuntzen salbuespen aukerak aztertu beharko dira, sail horrek onartzen dituen arauekin bat eginez, betiere, dagoeneko aipatu dugun martxoaren 30eko 97/2010 Dekretuaren artikulu bakarraren hogeita bigarren puntuan xedatutakoari jarraiki. Baina, bitartean, erakunde honen ustez, ikastetxe atzerritarren batek irakaskuntza horien ezarpena aurreratzeko erabakia hartu duela eta barruko zenbait salbuespen onartu dituela aintzat hartuta, ez da ulergarria mota horretako ikastetxe horietako ikasleak hezkuntza administrazio horrek, Hezkuntza Saileko sailburuordeak emandako jarraibideen bidez, onartu duen salbuespenen araubide orokorraren eraginpean jartzea; izan ere, beste ikastetxe atzerritarretako ikasleei ez zaie tratamendu bera ematen.
2.2.1.11. Eskubideak eta betebeharrak
2011. urte honetan, Musikene goi-mailako musika ikastegiak igaro duen egoera zailaren esparruan, Arartekoak ebazpen bat eman du Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saileko erantzuleei adierazteko ikastegi horretako ikasleen eskubide eta betebeharrei buruzko barne erregimeneko araudiak edukia EAEko unibertsitatetik kanpoko hezkuntza zentroetako ikasleen eskubide eta betebeharrei buruzko abenduaren 2ko 201/2008 Dekretuaren xedapenetara egokitu behar duela eta, beharbada, desegokitzat eta aurkakotzat jotzen diren edo zentroko elkarbizitza larriki kaltetzen duten beste jarrera mota batzuk gaineratuz, baina betiere diziplina erregimenean nagusitu behar den tipikotasunaren printzipiotik eta helburutik sortutako eskaeren arabera: hezkuntza zentroetan bizikidetza mantentzea eta bermatzea (Arartekoaren ebazpena, 2011ko uztailaren 22koa. Horren bidez Musikeneko ikasleen eskubide eta betebeharren araudiari buruzko jarduera amaitzen da).
Atal honetan azpimarratzekoa da ere, berezia izan baitzen, ikastetxe itundu bateko ikasle baten amak aurkeztutako kexa. Bertan 200 euro itzul ziezazkioten eskatzen zuen semeak ezin izan zuelako ikasketa bidaiara joan diziplina zigor bat zela-eta. EAEko unibertsitatetik kanpoko hezkuntza zentroetako ikasleen eskubide eta betebeharren uneko araudiak estaldura nahikoa eskaintzen du hezkuntza zentro horrek hartutako neurri zuzentzaileen inguruan: eskolaz kanpoko jardueretan, hala nola, ikasketa bidaian, parte hartzeko eskubidea etetea. Beste kontu bat da, gure ustez, zuzenketa neurri horiei ekonomia mailako beste ondorio batzuk lotu ahal zaizkien, aldez aurretik ordaindutako zenbatekoen galera, esaterako. Hori dela-eta, hezkuntza administrazioak jokabide aktiboa izan behar du jarrera desegokiak zuzentzearen ondorioz ikasleen eskubide eta betebeharren araudian berariaz ezarrita ez dauden neurriak har ez daitezen.
2.2.1.12. Unibertsitateko irakaskuntza
2011. ikasturte honetan aipatu behar ditugu Unibertsitatera Sartzeko Probaren ohiko deialdiaren kimikako azterketa dela-eta jazotako gertakariak. EHUko Idazkaritza Nagusiaren aurrean egindako izapideei esker azterketa horren inguruan aurkeztutako gertakariei dagokienez hartutako erabakiak ezagutu ahal izan ditugu. Hori bai, gure ustez, pasa den deialdi horren esperientziaz baliatuta, EAEn graduko unibertsitate ikasketa ofizialetarako sarbidea arautzen duen apirilaren 19ko 79/2011 Dekretuan antolamendu batzordeak esleituta dituen hainbat eginkizun indartu behar dira, hala nola, unibertsitatearen eta batxilergoa eskaintzen duten ikastetxeen arteko koordinazioa bermatzen duena, ariketak batxilergoko curriculumari egokitzen direla ziurtatze aldera. Izan ere, horren inguruko jarduera bat burutzen ari gara.
Sarbide proba horiekin jarraituz, hainbat kexa aurkeztu direla ikusita, EHUri adierazi diogu proba aldez aurretik gainditu zuten ikasleentzako Unibertsitatera Sartzeko Gidan dagoen informazioa zabaltzea komenigarria litzatekeela.
Horri esker, gainera, batzorde antolatzailearen jarduteko modua zehaztasunez ezagutu ahal izan dugu proba horiek arautzen dituen oinarrizko araudiarekin izandako jarduna amaituta. Hala eta guztiz ere, hainbat gogoeta proposatu ditugu. Egia da hainbat agiri, hala nola, unibertsitatean sartzeko azterketak, eskuratzeko eskubidea kontsulta zuzeneko izapide baten bidez erabil daitekeela. Kasu horietan, zerbitzuen funtzionamendu ona zaintzeko beharrak azaltzen du izapide hori probak antolatzen dituen batzordeak ezarritako hainbat baldintzen mende egotea lekuari (espedienteak gordetzen diren Campusa), ordutegiari (jendearentzako arreta), eta abarri dagokionez. Hori bai, agirietarako sarbidea dagokien kopiak lortuz asetzat jotzen bada, azpimarratu beharko genuke horrelako karga osagarriak ezartzeak ez duela inolako zentzurik, are gehiago teknologia berriek kopiak egiteko aukera erosoak eta errazak, sarearen bidez, etab. eskaintzen duten unean. Gure ustez, azken kasu horietan, ustezko interesdunen asmoa agirien kopiak lortzera mugatzen denean, unibertsitateak kopia horiek eskaini beharko lituzke euren eskaerei erantzunez, haiei kontsulta zuzeneko izapidean ohikoak diren baldintzak eskatu gabe.
2.2.2. Babesgabetasun egoeran dauden haurrentzako gizarte zerbitzuak
2.2.2.1. Zenbait datu kuantitatibo
Atal horretan jasotako informazioaren pisurik handiena bigarren mailako gizarte zerbitzuen jarduerak dauka, batez ere, eskumen foralekoei dagokienez, zenbait gogoeta eta ondoriok babesgabetasun egoeran edo egoera hori pairatzeko arriskuan dauden haurren eta nerabeen arretan parte hartzen duten gainontzeko eragile instituzionalak ere barne har ditzaketen arren (espero dugu haiek ere iritzi berdinekoak izatea). Hala, informazio kuantitatiboa eta egin dugun egoitza-baliabideen sareari buruzkoa 2010eko azaroan hiru foru aldundiei eskatu genien.
Eskatutako lehenengo datua foru aldundi bakoitzean artatutako populazioarena da: urtean ireki diren espediente berriak eta guztira zenbat espediente izapidetu diren, bai eta tartean dauden adingabeen kopurua ere. Eskaeraren aniztasuna foru aldundien praktika ezberdinen ondoriozkoa da, zenbait kasutan adingabe bakoitzari espediente bat esleitzen baitiote eta, beste batzuetan, espedienteak familia osoa identifikatzen du; beraz, adingabe bat baino gehiago tartean egon daiteke.
5. grafikoa. 2011. urtean haurrentzako foru gizarte
zerbitzuek artatu dituzten adingabe berrien kopurua
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Antzemandako joera hauxe da: modu arinean gora egin du, beraz, pentsa dezakegu gizarte zerbitzuen sistemak babesgabetasun egoeran dauden haurrentzako duen zerbitzuaren antzemateko eta arreta eskaintzeko ahalmena gero eta finkoagoa eta egonkorragoa dela, helarazitako gainontzeko datuek baieztatzen duten moduan. Dena den, bi ohar gaineratuko ditugu. Lehenengoa Bizkaiko datuari buruzkoa da, hau da, azaroaren 30era arte artatu diren adingabe berrien datu erreala oinarritzat hartuta, 2011. urterako kalkulu bat. Bigarrena Gipuzkoako foru erakundeak artatu duen adingabe kopuruaren osaketaren gainekoa da, "bertako" haur eta nerabeak askoz gehiago baitira. Aurreko urtearekin alderatuz, portzentajea % 11,3 hazi da, bakarrik dauden adingabe atzerritarren portzentajeak, berriz, % 33era arte behera egin du.
Adingabe horiei eta ordura arte arreta jasotzen zutenei aplikatzen zaizkien babes-neurriak, funtsean, lau dira: familian esku-hartze trinkoa burutzeko programak, familia-harrera, egoitza-harrera eta adopzioa. Adingabeak euren gurasoetatik aldentzea barne hartzen duten bi neurri nagusien eboluzioa, hau da, egoitza-harrera eta familia-harreraren eboluzioa, ondorengo bi grafiko hauetan ikus daiteke:
6. grafikoa. Egoitza-harrera neurriaren eboluzioa 1995-2011
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
7. grafikoa. Familia-harrera neurriaren eboluzioa 1995-2011
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
8. grafikoa. EAEn eta lurraldearen arabera, 2011. urtean egoitza-
eta familia-harrera neurrien arteko konparaketa
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Bistakoa da lehenengo bi grafikoetan familia-harrerako kasuen kopuruak nolabaiteko goranzko joera eduki duela eta, aldi berean, egoitza-harrerek apur bat behera egin dutela. Horixe gure aldundiek, bigarren aukeraren aurrean, familiaren aukerari (familia zabalean, zein beste familia batean) lehentasuna emateko egin duten apustu argiaren eta ahaleginaren erakusgarri da. Halaber, hirugarren grafikoan bi neurri horietako bakoitzak 2011. urtean lurralde bakoitzean eta EAEn eduki duen garrantzi erlatiboa ikus dezakegu.
Adopzioei dagokienez, aurreko urtearekin alderatuz, lehengo datu deigarria eskaera kopuruaren atzerakada izan da, bai nazionalak, bai nazioartekoak (41 eta 48 hurrenez hurren). Jaitsiera horren interpretazioetan biribila izan barik, ezin dugu alde batera utzi krisi ekonomikoak adopzio-hartzaile diren familietan eduki duen inpaktua. Gainera, horri gehitu behar zaio adopzio prozesuaren errealitatea, konplexutasuna eta zailtasunak gero eta hobeto ezagutzen direla eta horrek erabakia oso ziur ez duten pertsonei asmoa kendu diezaiekeela.
9. grafikoa. Adopzio eskaeren eboluzioa EAEn 1995-2011
(nazionala eta nazioartekoa)
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Konplexutasun horren erakusgarri bat, behintzat prozesutik eraketara arte dagokionez, 2011. urtean benetan burutu diren adopzioei buruzko datuak dira: 23 eremu nazionalean eta 124 nazioarteko eremuan, kasu guztietan aurreko urteetan izapidetutako eskaerei dagozkienak.
10. grafikoa. 2011. urtean EAEn eta lurraldeen arabera burututako adopzioen kopurua (nazionalak eta nazioartekoak)
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
2.2.2.2. Egoitza-harrera sarea
Gaur egungo egoeraren lehenengo argazki bat eman eta babesgabetasun egoeran dauden adingabeentzako arretaren eboluzioa (baita joerak ere) jakinarazi diguten datu kuantitatibo horiez gain, foru aldundiei egoitza-harrera sarearen konfigurazioaren gaineko informazioa eskatu genien, zehatz-mehatz 2011. urtean gertatutako baliabideen sorrera, aldaketa edo ezabapenen gainekoa.
Helarazitako informazioarekin bat eginez, egoitza-harrera baliabideen sareak aldaketak jasan ditu hiru lurralde historikoetan.
Araban, Gasteizen kokatuta dagoen nerabeentzako Ibaia harrera eta larrialdietarako zentroak plaza kopurua handitu egin du (10etik 14ra) eta horren kudeaketa Urgatzi elkarteari esleitu zaio. Gainera, baliabide berri bat abian jarri da: Ekilore emantzipaziorako prestatzeko pisua. Baliabidea Nuevo Futuro de Álava elkarteak kudeatzen du, Gasteizen kokatuta dago eta 12 plaza ditu. 14 eta 18 urte bitarteko gazteei zuzenduta dago, adin tarte horretan familiatik aldentzeko neurriren bat jasan dutenak (Arabako Adingabearen Kontseiluaren zainketa edo tutoretza) eta familiara itzultzea aurreikusten ez dutenak. Ez da bakarrik dauden adingabe atzerritarrei berariaz zuzendutako zentro bat.
Bizkaian Urgatzik kudeatzen dituen bi zentroek euren jarduera amaitu dute –Deusto Egoitza Zentroa (bakarrik dauden adingabe atzerritarrei zuzendutako 25 plaza) eta Hogar Sodupe (portaera arazoak dituzten nerabeentzako 10 plaza)-, bai eta Dolaretxe kudeaketa publikoko zentroa ere (0-3 urteko haurrentzako 20 plaza). Bestalde, lau egoitza-baliabidek euren jarduerari hasiera eman diote:
Halaber, Bizkaiko Foru Aldundiak PRISMA S.A. izenekoarekin (Proyecto de Rehabilitación Integral de la Salud Mental en Aragón) lankidetza hitzarmen bat sinatu du buruko osasuneko zailtasun larriak dituzten nerabeentzat hiru egoitza-plaza esleitzeko.
Gipuzkoako egoitza-harrera sareak ere zenbait aldaketa jasan ditu, batez ere, artatutako kolektiboari dagokionez. Hala, zentro guztietatik lauk soilik bakarrik dauden adingabe atzerritarrei zuzendutako zentroak izateari utzi diote eta orain bertako populazioa ere artatzen dute:
Gipuzkoako beste bi zentrotan plaza kopuruari eta garatutako programari lotutako aldaketak gertatu dira:
Haur eta Nerabeentzako Bulegoak egoitza-harrera sarean egon diren mugimendu horien inguruan egon duen balorazioa positiboa da; izan ere, eskumena duten administrazioek albait lasterren baliabideak beharren eboluzioari egokitzeko eta lehentasuna duten beharrei erantzuteko duten interesa islatzen du. Bestalde, banakako zenbait kexen ikerketaren testuinguruan, hala nola, ofiziozko jarduerak, in situ ezagutu ahal izan ditugu zentro horietako batzuk eta inpresio orokor egokia berretsi ahal izan dugu.
Aipamen berezia merezi dute Gipuzkoako sarearen barruan dauden Aixola eta Endoia zentroetan egindako ikuskapen bisitaldiek. Zentro horietara bidali gintuzten arrazoiak bi motatakoak dira:
Aixolako ikustaldia ekainaren 2an egin genuen, aurretiaz abisatu gabe, Arartekoak zentro horietara egiten dituen ikusketa-bisitetan ohikoa den bezala. Erakundeko zenbait aholkulari egoitzara joan ziren goizean goiz, eta arduradunak, hezitzaileak eta bertan hartutako zenbait adin txikiko elkarrizketatu zituzten. Instalazioak ikusi eta agiriak eskatu zituzten. Lortutako informazioa aztertu eta gero, bilera bat jarri zen Gipuzkoako Foru Aldundiaren Gizarte Politika Departamentuarekin −baliabide horretaz arduratzen den erakunde publikoa baita−, informazioa emateko eta eskuratutakoa kontrastatzeko asmoz. Prozesu horren guztiaren ondorio gisa, bukaerako txosten hau prestatu dugu.
Zentroa Aixola urtegiaren aldean kokaturiko baserria da, Elgeta udalerrikoa, baina Ermua eta Eibar udalerrietako bizimoduari oso lotua. 1.000 m2 inguruko azalera du, landa-inguruan dago, eta zertxobait isolatuta. Garraio propioa du: furgoneta bat. Lau solairu eta kanpoko eremua ditu, baratze eta oilategiarekin; horrez gain, igeltserotza lan txikiak egiteko guneak ere baditu. Sarrera nagusia lehen solairuan dago (hezitzaileen bulegoa, egongela, bi bainugela, jangela, ikasgela eta eusteko gela). Bigarren solairuan adin txikikoen logelak daude (5), ganbara (alde horretan, adin txikikoek erabilera mugatua dute eta zentroko materialak biltzen dira, adin txikikoen gauzez gain) eta nesken aldea: egongela zabala, bi logela eta bi bainugela. Logelek ohe bat dute altzari bakartzat, armairurik edo pertsonalizatzeko elementurik gabe. Hirugarren solairua, berriz, era askotako erabilera duen toki zabal eta argitsua da: ordenagailuen gela, gimnasioa, heziketa-taldearen bilera-gela. Beheko solairuan dutxak eta zenbait bainugela eta konketa daude. Dutxak kolektiboak dira.
Zentroak 10 plaza ditu, eta bereizitako tokia 4 neskarentzat. Ikustaldia egin zenean, Marokotik eta Aljeriatik etorritako 5 mutil zeuden bertan, horietako 1 ihesi etorritakoa.
Aixola zentroan egindako esku-hartzea honela definitzen da: portaera arazo larriak dituzten eta bakarrik dauden adin txikiko (13 eta 18 urte bitarteko) atzerritarrentzako programa. Portaera arazoak dituzten neska-mutilentzako berariazko prozesu baten 1. fasea da. Izaera horrek bereizgarri esanguratsu batzuk ematen dizkio, hala nola:
Garrantzitsua iruditzen zaigu baliabide honen ezaugarri positibo batzuk nabarmentzea:
Honatx baliabidearen arduradunei adierazi dizkiegun alderdi kezkagarri nagusiak:
1.1. Portaera arazoak dituzten nerabeentzako programa bat izanda, nork erabakitzen du portaera arazoa dagoela? Objektibatzeko moduko zer irizpide edota elementu baloratzen dira? Nahasmendu psikiatrikoen aldean, diagnostiko bereizgarria da? Nola jokatzen da adingabe zehatz bati baliabide hori komeni zaiola erabakitzen den arte?
Esan digutenez, zentro horietako errealitatea honelakoa da: profil anitz egoten dira batera, kasu batzuetan oinarrizko psikiatria-patologiak daudela susmatzen da, baina diagnostikatu gabe daude, eta horiek guztiek ezaugarri jakin bat dute: haustura latzak sortzen dituzte talde "normalizatuagoetan" edo oinarrizko programakoetan. Oinarrizko programako taldearentzat onuragarria da, dudarik gabe, adin txikiko horiek errealitate horretatik "ateratzea", baina, horren ondorioz, toki berean elkartzen dira errealitate eta behar aski heterogeneoak eta, oro har, konplexuak.
Heterogeneotasun eta konplexutasun hori dela eta, are garrantzi handiagoa du esku hartzeko banakako planak. Horretan ados gaude. Izan ere, kasu bakoitza bere bereizgarrietatik abiatuta landu beharko da, eta bereizitako ibilbideak, egonaldiaren iraupen ezberdinak, eskolatzeko modalitate ezberdinak… egiteko aukera zabaldu beharko da. Aspalditxotik alderdi horien gainean hausnartzen ari dira. Era berean, zalantzan jartzen du programa hori "pasadizokotzat" definitzea, horrek berekin dakartzan inplikazioekin (horietaz mintzatuko gara puntu honen hirugarren atalean). Azkenik, ikuspegi horrek zalantzan jar lezake bertako adingabeentzat eta bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzat bereizitako sareak egotea ere, bada pertsona bakoitzaren bereizgarriei banan-banako programaren esparruan emango litzaieke arreta, eta onura aterako litzaioke kultura arteko aberastasunari eta baliabideak optimizatzeari.
Adin txikiko bat, azkenean, portaera arazoak dituzten adingabeentzako zentro bati atxikitzeko prozedura dela-eta, honelako prozesu bat deskribatzen da: seinale klinikorik ez duen patologia baten aurrean −kalte emozionala eta portaerazko jarraibide disfuntzionalak bereizgarri dituena−, profesionalen kopuru nahikoak iritzi bera izatea bermatzeko ahaleginak egiten dira. Profesional horiek antzeko moduan baloratzen dute hartutako erabakiaren egokitasuna. Horrela, baliabide espezializatu horren euskarri den diagnostikoa ez dute egiten buru-osasuneko profesionalek, hezkuntza arloko profesionalek baizik. Hori bai, hezkuntza arloko profesionalek oso pertzepzio osoak kontrastatzen dituzte elkarrekin, adin txikikoekin egunero duten harremanean oinarrituta daudelako.
Honela laburtu genezake prozesua: baliabideko hezkuntza-taldeak prestatu eta eztabaidatu duen proposamena, zentroko zuzendariak baliozkotzat jo eta Laguntza Teknikoko Zerbitzuak kontrastatu ondoren, kasuaren jarraipena egiten duen teknikariarengana iristen da, eta hark balioesten du, hau da, ezetsi edo onetsi egiten du. Onesten badu, proposamen berri bat prestatzen du eta, bertan, lehendik dagoena besterik gabe onartzen edo hobetzen da. Gero, egoitza-harrerako batzordera bidaltzen da, azken erabakia har dezan.
1.2. Sareko gainontzeko egoitza baliabideen aldean, zentro hori bereizten duen ezaugarria, esan digutenez, portaera aldatzeko zentroa izatea da. Horregatik, badirudi komenigarria dela langile-taldean profesional espezializatuen laguntza izatea.
1.3. Pasadizoko baliabide gisa definitzeak (1. fasea, oso murrizgarria, adingabeak autonomia handiagoko baliabideetara igarotzeko "motibatzen" dituena) zentzua ematen die zenbait erabakiri, gu hasieran behintzat horiekin ados ez gauden arren: zentroan bertan eskolatzea, tokiak ez pertsonalizatzea, ezerekin eta inorekin loturarik ez sortzea,… Hori guztia larriagotu egiten du errealitateak berak, izan ere, azkenean zentroan igarotzen den denbora ez da izaten erabaki horiek justifikatzeko beharko litzatekeen bezain laburra.
1.4. Isolatzeko aretoa edo gela. Ez dugu kolokan jartzen areto hori beharrezkoa eta erabilgarria dela, baina, une hauetan, gure kezka nagusia da adin txikikoen eskubideak urra ez daitezen bermatzea, ez areto hori erabiltzeko erabakia hartzen denean, ezta adin txikikoa bertan egoten den une bakar batean ere.
1.5. Segurtasuneko zaintzaileak
1.6. Dutxa kolektiboak: eta pribatutasuna?
Debako Endoia zentroan egindako bisitaldiaren helburua portaera arazoak dituzten adingabeentzako jarduera prozesu orokorra ezagutzea da, Aixola zentroan egindako bisitaldian eskuratutako informazioa osatuz eta esku-hartzearen koherentzia eta aurrerapena baloratuz. Hori dela eta, bisitaldirako interes-puntuak, zentroa eta erabiltzaileen eta profesionalen oinarrizko datuak ezagutzeaz gain, honako hauek dira:
Endoiako zentroa guztiz berritu zuten 2008ko gertakarien ondoren eta 2010eko urrian berriro ireki zuten. Debako Endoia auzoan kokatutako baserri isolatua da, Itziar herrigunetik 6,5 kilometrotara, garraio publikora heltzeko lekua. Garraio propioa dauka: furgoneta bat. Bi solairu eta ganbara dauzka, kanpoalde zabala ortuarekin eta berdegunearekin. Kanpoaldean ez du elementu adierazlerik eta lurraren itxitura baserrietan ohikoa dena da: hesia eta landaretza (hesitik gora doazen igokariak). Aulki gurpilduna duten pertsonentzat irisgarria da beheko solairuan logelak eta egokitutako komun bat baitauka.
Eremuak lotzen dituzten ateak ez daude giltzekin itxita eta gazteak askatasun nahikoarekin mugitzen dira zentrotik.
Ez dago isolamendurako gelarik eta taldea banatzeko uneak (gatazka bat sortu delako, krisi txiki batengatik, etab.) logeletan hezitzaile batekin egiten direla azaldu digute.
Endoia zentroan egindako esku-hartzea portaera arazoak (ez larriak) dituzten bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzako programa gisa definitu da. Gazteak Aixola zentrotik edo Gipuzkoako egoitza-harrera sareko beste edozein zentrotik datoz (oinarrizko programa orokorra, larrialdietako harrera eta emantzipazioa), hasierako fasearen helburuak bete ostean eta, oro har, beste zentroetan bizikidetza edo egokitze arazoak izan dituztenean.
Zentroan une honetan 8 haur daude, guztiak Marokotik etorriak, bat izan ezik, Aljeriakoa baita. Okupazioaren bilakaera gutxika hazi da, inoiz ez beteta egon gabe. Heldu direnen datuen arabera ez dirudi datozen hilabeteetan helduko diren adingabeen kopurua handia izango denik.
Zentro honetan igarotako denborari dagokionez, bertan denbora gehien eman duen pertsonak 10 hilabete igaro zituela aipatu digute eta luzatze horren arrazoiak bere beharrentzako baliabide egokia aurkitzearekin zerikusia zuen. Kasu berezia zen mendekoa zela kontuan hartu behar zelako, eta horrek oraindik zailagoa bihurtzen zuen bideratze prozesua. Nolanahi ere, bideratzearen administrazio kudeaketak bi hilabete atzera dezake adingabearen irteera beste zentro batera joateko prest dagoenaren erabakia hartzen denetik. Itxarote horrek antsietate handia sortzen ohi du.
Profesionalen taldea 16 pertsonak eta zuzendariak osatzen dute. Ez dago zaintza eta segurtasunerako langilerik.
Artatutako adingabeen profilari dagokionez, adierazi digutenez, ez da adingaberik egon buruko patologiako diagnosiarekin. Baina bai badituzte oinarri psikiatrikorik gabeko "jarrera arazoak", bereziki, substantzia toxikoen kontsumoarekin loturikoak edo horren ondoriozkoak. Ihesaldiren bat izan dute eta gutxitan gazteak eta euren gauzak miatu dituzte. Kasu horietan Ertzaintzaren presentzia eskatu dute, baina miaketak hezitzaileek egiten dituzte.
Esku-hartzeari buruz, "portaera arazoak" Banakako Hezkuntza Planaren barnean lantzen dira eta horrek jarduteko ibilbide orria osatzen du adingabe bakoitzarekin. Esku-hartze psikoterapeutiko berezitua behar den kasuetan, bai zentro honetan bai harrera sarearen gainontzekoetan, Gipuzkoako lurralde guztian zehar sakabanatutako kabineteetara jotzen da. Plantillako langile gisa aipatutako hezitzaileek ohiko bizitzaren aurrerapausoak laguntzen dituzte baita zentzu horretan ere. Hemen ere erreferentziako tutorearen irudia dago.
Egoitza baliabidetik kanpoko pertsonekiko harremana asko sustatzen dute eta, eskola testuinguruak eta eskolaz kanpoko jarduerek (kirolak, jolasak, etab.) eskaintzen dutenaz gain, erkidego "autoktonoan" erreferente helduak bilatzen dituzte, behin adin nagusitasuna lortzen duenean mantenduko diren erreferenteak. Gazteetako batzuk Izaba programan parte hartzen dute, baina batzuetan hainbat zailtasun izaten dituzte hezkuntza irizpideak biltzeko zentroko hezitzaile taldearen eta "izebaren" artean. Halaber, telefono bidezko harreman telefoniko egonkorra dute euren familiekin.
Inguruko baserriekin harreman arrunta izatera bultzatzen dituzte, ordura arte ez baitute izan inolako arazorik. Hainbat gazte korrika egitera joaten ohi dira eta dagoeneko ezagunak dira, beste batzuk nekazal lanak egin dituzte neurri judizialak betetzeko, auzokideentzako ate irekiko jardunaldia egiteko asmoa dute, etab.
Zentroan erabakiak hartzeko parte-hartzeari dagokionez, larunbat guztietan adingabeen biltzarra dute (asteko gainontzeko egunetan ia ez daude edo, gutxienez, beti norbait falta da), baina badirudi ez dutela oso gustuko larunbatean izatea aisialdiko denbora kentzen baitie.
Azkenik, hezkuntza proiektuari eta Aixolako egoeraren bilakaerari dagokienez:
Zentro honetan antzeman ditugun elementu guztien artean, Aixolan egindako bisitaldian positibotzat jo genituen eta oraingoan ere antzeman ditugun elementuak nabarmendu ditugu, bai eta ikertutako eremu guztietan ikus daitekeen autonomia mailan egondako aurrerapena ere: eskola, aisialdia, esparru pertsonalak, etab. Hala ere, Endoiako bisita egin genuenetik galdegai izan dugun beste kontu bat aipatu nahi dugu: jarrera arazoak dituzten nerabeentzako baliabide gisa definituta, ez dugu ezer aurkitu, ez elkarrizketatuek adierazitakoan, ez bisitan zehar ikusi dugunean ere, oinarrizko programako edozein baliabiderekin alderatuta oso ezberdina dela pentsatzera bultzatzen gaituena (bertan beti egon baitaitezke gazte zertxobait zailagoak). Hori horrela izanik:
Egoitza-harrera sarearen gaineko atal hau amaituko dugu jarduteko protokoloen inguruko zenbait ohar eginez. Babesgabetasun egoeran dauden haurrentzako gizarte zerbitzuen sistemaren eta hezkuntza, osasuna, etab. bezalako eremuen arteko koordinazio protokoloen eraketa lanetan aurrera egin dela jakin ostean, programa espezializatuaren egoitza-zentroei bereziki lotutako bi protokoloen eraketaren egoerari buruzko informazioa jaso nahi izan dugu. Lehenengoa baimendu gabeko ez-egoteen kasuan jarduteko protokolo komuna da, lehen aipatu dugun 131/2008 Dekretuaren zazpigarren xedapen gehigarrian xedatutakoa. Xedapen gehigarrian ezarritako eraketa epea igaro ostean, ofiziozko jarduera bat mantendu dugu. Jarduera horren testuinguruan, Herrizaingo Sailari (araudiak seinalatu egiten du prozesu horren buru gisa) informazioa eskatu diogu baina emaitza eskasak lortu ditugu.
Baimendu gabeko ez-egoteen kasuan jarduteko protokolotik babesik gabe dauden adingabeentzako egoitza-zentroen zainketa eta segurtasun zerbitzuentzako jarduera protokolora. Eusko Jaurlaritzako Gizarte Zerbitzuen Zuzendaritzak protokolo hori egiteko konpromisoa hartu zuen 131/2008 Dekretua aldatzeko egin genuen proposamenaren aurrean, batzuetan adingabeei egiten zaizkien gorputz miaketetan euren eskubideak bermatzen direla ziurtatzeko.
Zuzendaritza horrek azaldu digunari jarraiki, protokoloaren eraketa gizarte zerbitzuei eta Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren artikulazioari buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legeak eskatzen duen araudiaren garapenaren testuinguruan garatzen ari da. Lan zaila eta neketsua ari da izaten: 1) sisteman eskumena duten administrazioaren hiru mailen parte-hartzea, akordioa eta, askotan, adostasuna beharrezkoa delako eta exekutiboen eraketan hauteskunde-prozesuen ondoriozkoak diren eta batera gertatzen ez diren aldaketek eragiten dietelako; 2) gaur egungo mugaketa eta ziurgabetasun testuinguru ekonomikoak finantza publikoentzat garrantzitsuak diren aurrekontu konpromisoak barne hartzen dituzten erabakiak moteltzen dituelako eta horren guztiaren ondorioa espero zena baino luzeagoa den deliberazio prozesu bat izaten ari delako. Aurrerapen moteldu horren aurreikuspena (ezin zaio bakarrik gure jarduerak interpelatu duen administraziori egotzi) dela-eta, Haur eta Nerabeen Bulegoaren eskutik gai horren jarraipena egiteko erabakia hartu dugu (halabeharrez urtero ez). Horretarako, gaia jorratzea erabakitzen denean ofiziozko jarduera bat abian jarriko da.
2.2.2.3. Babesgabetasun egoeren balorazioa
Foru aldundiei beste kontu baten gaineko informazioa eskatu genien, BALORA izenekoaren ezarpen mailari buruzkoa hain zuzen ere. BALORA haurrak eta nerabeak artatzeko eta babesteko udaleko eta lurraldeko gizarte zerbitzuek arrisku eta babesgabetasun egoeren larritasuna baloratzeko tresna da, nahiz eta horren erabilera araudiaren exijentziaren ondoriozkoa ez izan; izan ere, 2011ko azarora arte ez da argitaratuko dekretu arautzailea (azaroaren 8ko 230/2011 Dekretua).
Aurreko ohiko txostenetan eta txosten berezietan adierazi den moduan, baloratzeko tresna komun horren eraketa prozesuak, hasteko, hausnarketa eta adostasun prozesu bat eragin zuen tartean zeuden eragile guztien artean. Horrez gain, adingabearen egoera kalifikatzeko aukera ematen du babesgabetasun arinetik larrienera arte, bi muturren arteko fase guztiak barne hartuz eta, ondorioz, aztertutako egoerei erantzun egokiagoak ematea ahalbidetuz. Tresna hori (eta eraketa prozesua) praktika on bat bezala baloratu nahi dugu, behar duten beste lurralde batzuekin partekatu eta zabaldu daitekeena. Are gehiago lehen aipatu dugun adingabeen babesari buruzko legeria eguneratzeko saiakera jorratzen duen beste elementuetako bat hauxe denean: noizean behin antzematen ez diren eta esku-hartzerik jasotzen ez duten babesgabetasun arriskua duten egoerak, martxan jarri diren prebentzio eta arreta goiztiarraren printzipio guztien aurka.
Bai Araban, bai Gipuzkoan, Balora izeneko tresna babesgabetasun egoera guztien larritasuna baloratzeko erabili da. Halaber, bigarren lurralde horretan, beste tresna batzuen artean, egoitza- eta familia-harrera bezalako neurrien kasuan familia berriro bateratzeko aukera baloratzeko erabilera ere agerian jarri da. Bizkaian Balora izeneko tresna balorazio kasu guztietan erabili da, bakarrik dauden adingabe atzerritarren gaineko espedienteen kasuetan izan ezik; izan ere, uste da ez dagoela balorazio bat egiteko adierazlerik, tutoretzaren arrazoia erreferentziazko heldurik ez edukitzea baita.
2.2.2.4. Familiei babesa ematea
Gure jardueretan zehar hauteman dugu, prozedurak modu hertsian bete arren, zenbait familiek (kasu batzuetan harrera egiten dutenek, beste batzuetan, familia esku-hartze programen erabiltzaileak direnek) ez dutela gehienetan oso zailak diren egoerei aurre egin ahal izateko behar duten laguntza sentitzen. Hori dela eta, informazio defizita azpimarratuko dugu (aukerei buruz, etorkizunari buruz...), orientabide zehatzei, hezkuntzako, laguntzeko jarraibideei... dagokienez. Horrez gain, profesionalen eta erakundeen nolabaiteko "joan-etorriak" eragin handia dauka (askotan ez da erakundeen eta aldundiaren arteko lotura nabaritzen) beharrezkoak diren konfiantzazko loturak ezartzea zailtzen baitute. Dena den, hurrengo atalean horri buruz arituko gara. Argi dago haurren arreta garrantzitsua dela baina uste badugu adingabe horien garapenerako testuingururik egokiena familia dela (edozein familia-eredu dela ere), horretan ahaleginak inbertitu beharko dira, adingabeek familiatik aldendu behar ez izateko, norberarena ez den familia batean ahalik eta ondoen egokitu ahal izateko edota egoitza-baliabide batean denboraldi bat egon ostean familiarekin itzultzeko.
Zehatz-mehatz familia-harrerari lotutako egoera eta harrera egiten duten familien egoera nabarmendu ditugu, erakunde honetan jaso diren hainbat kexek eta kontsultek egoera horiek hizpide baitzituzten. Aurreko paragrafoan aipatu den bezala, familia-harrerako prozesuetan laguntza ezinbestekoa da, beraz, errepikatu nahi dugu berriro ere erakunde honek aurretik adierazi duen balorazio positiboa eskumena duten erakundeek egoitza-harreraren aurrean familia-harrerari eman dioten bultzadaren inguruan. Balorazio positibo horretatik abiatuta, aitortu beharra dugu gai horren inguruan araudi erregulatzailerik ez egotea zailtasun bat dela eta Eusko Jaurlaritzako Gizarte Zerbitzuen Zuzendaritzari gai horren berri eman diogula. Asmo berarekin ulertzen dugu eratzen ari den haurrak babesteko legeria eguneratzeko legeak aurrera egin nahi duela. Lege horretan, Kode Zibilari proposatutako aldaketen portzentaje handi bat familia-harreraren ingurukoa da: familia-harrera motak berriro antolatzea, harrera adopzio bihurtu daitezkeen kasuak zabaltzea, harrera egiten duten familien eskubideak eta betebeharrak, etab. Ildo berean eta estatuko oinarrizko legeria behin onartuta, espero dugu autonomietako araudiaren eguneratzea jorratu dadila.
2.2.2.5. Erakundeen erantzukizuna eta hirugarren sektorearen zeregina
Gizarte zerbitzuetako euskal sisteman, eta horren barruan babesik gabe dauden adingabeen alorrean, oso ohikoa da gizarte ekintzako hirugarren sektoreko erakundeek parte hartzea baliabide publikoen kudeatzaile gisa. Behin baino gehiagotan azaldu dugun moduan administrazioa ez den beste erakundeen bidez zeharkako kudeatzea guztiz legezkoa da, betiere, titularra den administrazioak kalitatezko baldintzak bermatzen baditu eskatutako arretan eta esku-hartzean eta irizpide homogeneoak baldin badaude. Hori bai, esparruko kexek, lurralde batzuetan beste batzuetan baino ohikoagoak, hiru gogoeta sortzen dizkigute gai horren inguruan:
2.2.2.6. Txostenen kalitatea
Zenbait kexen ikerketa burutu bitartean, hainbat helburu (diagnosia, jarraipena, deribazioa, etab.) zituzten eta zerbitzuetako profesionalek egindako txosten teknikoen berri izan dugu. Gehienetan gertatu ez den arren, irakurri ahal izan dugunaren arabera, kasu batzuetan, adierazitako espresioek, inferentziak dirudite eta ez datuak edo jardute antzemangarriak, iritziak eta gertaerak nahastuta ageri dira, pronostikoak oinarri objektiborik gabe agertzen dira, pertsonei buruzko balorazio sendoak… Beharbada aipatzen ditugun espresio, balorazio eta pronostiko horiek ezagutzen ez dugun oinarri objektiboa dute –ez baitago adierazita–, profesionalek ezagutzen dituzten baina adierazten ez dituzten pertsonen inguruko jokabide eta adierazpen errealen arabera adierazita daude, etab.; beraz, arazo nagusia gizarte txostenen kalitatea dela uste dugu, horiek zehazki eta teknikoki zuzen idatzi behar baitira.
Txosten horiek pertsonen bizitzan duten eragina kontuan hartzen badugu; izan ere, haientzat oso garrantzitsuak diren erabakiak hartzen dira bertan bildutakoaren arabera edo hori oinarri hartuta, ez genuke huskeriatzat hartuko, ezta kontu formal hustzat ere, bere zorroztasun teknikoa bermatu behar dela azpimarratzea. Hori dela-eta, profesionalen prestakuntzan eta kualifikazioan eskumena duten erakundeei kezka helarazi diegu eta programen eta zerbitzuen jarraipena egiterakoan elementu hori aintzat hartzeko gonbidapena luzatzen dizuegu.
2.2.2.7. Hirugarrenen datuen babesa
Urteak aurrera egin ahala hainbat pertsonek helarazi digute euren intimitatea kaltetuta ikusi dutela lehen zein bigarren harretako (udalak eta aldundiak) gizarte zerbitzuen talde sozio-hezitzaileek eta psikosozialek egindako espediente osoen auto judizialetan gaineratzeagatik. Espediente horiek gizarte zerbitzuek, adingabeei eta/edo guraso bati edo biei dagokienez, abian jarritako programak eta burututako jarduerak barne hartzen dituzte. Halaber, familiako beste senide batzuengan ere eragina eduki dezake. Arrazoi hori dela-eta jasotzen ditugun kexek zera mahaigaineratu dute: espediente horiek epaitegiek eskatzen dituzte eta autoetan osorik eransten dira. Horrek esan nahi du zenbait informazio sentikor barne egon daitekeela; izan ere, zenbait alderdi, auzirako garrantzirik gabekoak badira ere, pertsonen intimitatean eragina daukate, 1. artikuluan ezarritakoarekin bat eginez.
Gurasoek administrazioari espediente horiek eskatzen dizkiotenean, Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Erkidearen 37.2. artikulua aplikatzen da. Horren arabera, pertsonen intimitatearekin lotutako datuak dauzkaten agiriak soilik eragindako pertsonek eskuratu ahalko dituzte (37.2. artikulua). Dena den, alderdiek epaitegiari eskatu ahal diote, prozedura judizial batean zehar, administrazioari informazio hori bidaltzeko eskatu diezaion. Kasu honetan, pentsatu dugu hauxe dela azaldutako arazoa saihesteko modu bat: epaitegiak, kasu horietan, dagokion esku-hartze psikosozial edo hezkuntzako esku-hartze osoa barne hartzen duen administrazio espedientea osorik eskatu beharrean, epaiketan eztabaidatu behar den arloari buruzko daturik garrantzitsuenak jasotzen dituen txosten zehatza eska dezala. Horrela, ahal den neurrian, pertsonen intimitatean eragina duten datuak agerian jartzea saihestuko litzateke. Jakin badakigu administrazio espediente osoa eskatzea errazagoa dela. Hala ere, udalei eta foru aldundiei eskatzen zaizkien testigantzen edo jendaurrean erakutsi behar diren dokumentuen eskaerak zehazteak edota abian dagoen prozedura judizialarentzat beharrezkoa eta nahikoa den edukia jasotzen duen txosten zehatza eskatzeak datuen tratamendua erraztuko luke, horien babesari buruzko araudiarekin bat eginez. Modu horretan, pertsonen intimitateak ez luke kalterik jasoko eta epaitegiak prozedura aurrera eramateko behar duen informazio garrantzitsu guztia eskuratu ahalko luke.
Proposamen hori Justizia Administraziora bidali da eta horren Gobernuko Salak Auzitegiei helarazi zien konponbide gisa berariazko txosten bat eska zedila beharrezkoak diren datu nabarmenekin eta ez administrazio espediente osoak, pertsonen intimitatea ez eragiteko modu gisa.
Horrez gain, babesik gabe dauden haurrentzako gizarte zerbitzuei, lehenbizi aipatutako kexekin zuzenean loturikoei, baina baita posible izan den beste foroetan ere, berariazko txosten zehatz eta zorrotzak egiteko komenientzia jakinarazi zaie, bertan agertzen diren pertsonei buruzko datuen babesa bereziki zain dadin.
2.2.2.8. Bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzako arreta berezia
Bakarrik dauden adingabe atzerritarren berariazko beharrei dagokienez, foru aldundiei hainbat datu kuantitatibo (artatutako herritarrak, administrazio egoera eta erregularizazioari buruzko datuak…) eta hainbat balorazio eta informazio kualitatibo eskatu zitzaizkien. Informazio horrekin batera, ondoren bakarrik dauden adingabe atzerritarren egoerari buruzko kexen izapidetik sortutako jarduera batzuen emaitza aurkezten dugu.
Artatutako adingabe atzerritar kopuruari dagokionez daturik aipagarriena da 2011. urtean iritsitakoen beheranzko joerak jarraitu duela eta, ondorioz, baita artatutakoena ere, 2009an hasitako eta 2010ean Gipuzkoan eta Araban nabarmendutako joera.
11. grafikoa. Bakarrik dauden adingabe atzerritar "berriak",
foru aldundietako haurren gizarte zerbitzuek artatuak. Bilakaera, 2005-2011
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
12. grafikoa. Bakarrik dauden adingabe atzerritarrak, abenduaren 31ra arte foru aldundietako haurren gizarte zerbitzuek artatuak. Bilakaera, 2005-2011
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Bizkaian bakarrik dauden adingabe atzerritarren urteroko sarrera aurreko urtekoarekin alderatuta mantendu da. Hala eta guztiz ere, artatutako kasuak guztira % 10 inguru murriztu da adin nagusitasuna lortzen duten eta foru aldundien haurtzaroen zerbitzuak uzten dituzten haurren ondorioz.
Profilean gertatutako aldaketei edo artatuta adingabe atzerritarren ezaugarriei dagokienez, Bizkaiak eta Gipuzkoak ez dituzte aldaketa handirik pairatu. Hala eta guztiz ere, Gipuzkoako foru zerbitzuek bai antzeman dituzte aldaketak artatutako talde handi baten migratze proiektuan, izan ere, euren adierazpenaren arabera, Gipuzkoa iragaite etapa litzateke Europako Iparreko herrialdeetarantz. Ondoriorik zuzenena da Larrialdiko Arrera Zentroan artatutako adingabe asko egun batzuk igaro ondoren desagertzen direla. Araban, bakarrik dauden adingabe atzerritarren taldea gehien bat mutilek osatzen duten eskualdean, 2011. urtean Ghana Errepublikatik etorritako mutilen hazkuntza eta Pakistandik hiru mutil etorri direla antzeman da. Era berean, agiririk gabe edo agiri bakar gisa argazkirik gabeko jaiotze egiaztagiria eramanez datozen adingabeen kopurua handitu da.
Artatutako adingabe atzerritarren kopuruan beheranzko joera hori, harrera sarearen erantzun ahalmena gainditu beharrean, Bizkaian zenbait egoitza baliabide ixtea eragin du (2.2.2.2. atalean azaltzen den moduan), eta arreta orokorreko sarean egindako aldaketak eragin dituen faktoreetako bat da, Gipuzkoa bezalako kasuetan, orain arte paraleloak ziren haurtzaro atzerritarrentzako eta "bertako" haurtzaroentzako arretarako sareak irekiagoak egiten dituena.
Foru aldundien balorazioa esku hartu duten beste administrazioekin lan koordinatuari dagokionez bakarrik dauden adingabe atzerritarren integrazio prozesuan, orokorrean, ona da. Arabako Aldundiak prestakuntza zentroekin izandako koordinazio egokia eta Osakidetzaren mendekoak diren Zaramagako osasun zentroaren eta Txertaketa sailaren jarduerak azpimarratzen ditu. Udal eremuan, erroldaren unitate teknikoaren bulegoaren, herritarren arretarako bulegoen edo kiroleko udal zerbitzuaren lana azpimarratzen du. Gipuzkoako Foru Aldundiaren balorazioa beste sistemekiko lankidetza mailari dagokionez (hezkuntza, osasuna, gazteen justizia, polizien zerbitzuak, gobernuaren ordezkariordetza, udal zerbitzuak…) aldekoa da eta azpimarratzen du, berriro ere, Probintzia Auzitegiaren Fiskaltzaren aldetik jasotako lankidetza maila. Hala eta guztiz ere, hobetu beharreko hainbat arazo eta kontu ere antzeman dira, hala nola Bizkaiko Foru Aldundiak aipatutakoak ustezko babesik gabe zegoen adingabe atzerritar bat topatu eta Adingabe Atzerritarren Erregistroan bere aipamen datuak jasotzeko itxaronaldi luzeari dagokionez edo adina zehazteko probak egin eta emaitzak eta erabakian hartu bitartean igarotako denbora luzeari dagokionez. Beste hainbat kasutan, zailtasunek haurren agirien kudeaketan Kontsulatuak arrazoitu ez dituen atzerapen garrantzitsuekin zerikusia dute. Egoera horrek ondoren aipatzen dugun adin nagusitasuna betetzean dagozkien emantzipazio programetarako sarbidea eragozten du.
2011n kexa kopuru ugari jaso izanak erakunde honek emantzipazio prozesuekiko duen kezka ugaritu du, hau da, 18 urterekin, administrazioaren tutoretza galtzeagatik, ofizialki "nagusi autonomo eta emantzipatutzat" jotzen diren gazteen egoerarekiko, izan ere, ez dituzte beharrezko baldintzak ezta baldintza nahikoak ere emantzipazio errealean kokatzeko eta arrisku handia dute baztertze egoeran geratzeko edo, behintzat, baztertze arriskuan, kasu askotan bertan behera geratuz urteetan zehar hezkuntza sistemek, gizarte zerbitzuek, etab. egindako lana (eta emaitzak) haur horiek pertsonalki garatzeko eta gizarteratzerako. Gazteen III. Euskal Plana garatzeko diagnosian azaltzen den moduan, familia baldin bada gazteak mantentzen dituena (dagoeneko ofizialki heldu autonomoak direnak) lan merkatu ezegonkorrera sartzeko egoera zailen aurrean (behin-behinekotasun tasa altuak, zatikatzeak, ezegonkortasuna, etab.) bizitza autonomo bat mantentzeko diru-sarrera eskasaren errealitatearen aurrean eta egoitza autonomia lortzeko zailtasunaren aurrean etxebizitzaren garestitasuna dela-eta, familia ez dagoenean (edo jarduten ez duenean), ez da euskarririk eskaintzen eta gazte horiek lur ezegonkorretan geratzen dira.
Hori dela-eta, bereziki erakundeek adingabe atzerritarrei haurrak babesteko gizarte zerbitzuen sistema utzi behar dutenean -adinez nagusi direlako edo fiskaltzak dekretu bat eman duelako adinez nagusi direla zehaztuz- ematen dieten erantzuna ezagutu nahi izan dugu. Horrela bada, hiru foru aldundiei informazioa eskatu diegu adin nagusitasuna lortzen duten adingabeen emantzipaziorako dituzten baliabideen inguruan eta erakundeen edo sailen artean ezarritako lankidetza mekanismoen inguruan. Jasotako kexak kontuan izanda, bereziki larria dirudi Araban, izan ere, jakin izan dugunez, bertan, prestakuntza baliabideak erabiltzen dituzten hainbat gaztek, kasurik onenean ere, baztertze handiko egoeran dauden pertsonentzako baliabideetan igaro behar dute gaua.
Orokorrean, fiskaltzak zehazten badu adin nagusitasuna, gazte horiek ez dute inolako jarraitasun programarik, beraz, gainontzeko herritarren bezalaxe jotzen dute udaleko gizarte zerbitzuetara eta ekonomia laguntzak eskatzen dituzte zaurkortasun egoera oso berezietarako laguntza bereziak egonez gero (Bizkaian edo Gipuzkoan bezalaxe), izan ere, 23 urte baino gutxiago izatean, ez dituzte diru-sarrerak bermatzeko errenta jasotzeko baldintzak betetzen.
Adin nagusitasuna haurrentzako zerbitzuen arreta jaso ahala lortzen duten gazteen kasuan, aldundiek hainbat jarraipen programa zehaztu dituzte, betiere beti betetzen ez diren hainbat baldintza betetzearen mende. Bestalde, estaldura ezberdina da lurralde historiko bakoitzean, beraz informazioa lurraldeka xehatua eskaintzen dizuegu hurrengo paragrafoetan.
Bizkaiko Foru Aldundiak hainbat formula ezarrita ditu euren zerbitzuetan adin nagusitasuna lortzen duten gazteen emantzipazio prozesua babesteko: egonaldia gehienez ere 18 hilabetez luzatzea haurren egoitza baliabideetan, SAIO programa, Emakumea eta Familia eta Gizarteratzea zerbitzuetara bideratzeko protokoloak. Bakarrik dauden adingabe atzerritarren emantzipazio prozesuen kasuan, ehuneko oso altuan, gizonezkoak, bide ohikoena Gizarteratze Zerbitzuarekin lankidetzan burutzen dena da. Urtean bitan Haurtzaroaren Zerbitzuak zerrenda bat bidaltzen du hurrengo seihilekoan adin nagusitasuna betetzen duten eta horrek ezarritako baldintzak betetzen dituzten adingabeen datuekin. Baldintzak honakoak dira:
Baztertze zerbitzuetarako egoitza eskaera eta laguntza ekonomikorako eskaera -gizarteratzetik ere kudeatuta- Haurtzaro Zerbitzuan sinatzen dira, jarraituko duten prozesua azaltzen den lekuan. Hemendik garapen txosten bat bidaltzen zaio Gizarteratzekoari mutilaren agiri guztiekin batera. Behin plaza esleituta eta egoitza baliabide berrian sartu arte, Haurtzaro Zerbitzuko profesionalek gazteak laguntzen dituzte Gizarteratze Zerbitzuko euren homologoekiko lehen kontaktuekin.
Gipuzkoako Foru Aldundiak ere Gizarteratze eta Enplegu Zerbitzuak kudeatzen duen 18 urtetik gorako gazteentzako alojamendu baliabideen bideratze mekanismo bat ezarri du. Koordinazioa Egoitza Arretarako Laguntza Teknikoko Zerbitzu taldearen bidez ekiten da. Horrek hezkuntza taldeen gizarte txostenak jasotzen ditu eta Gizarteratzeko alojamendu atalera bidaltzen ditu. Balorazioaren ondoren, eskaera onartzen bada, gaztea itxaron zerrenda batean gaineratzen da zentroetara sartzeko. Ezezko balorazioa lortuz gero, gaztea laguntza programara bideratzen da eta, bilakaeraren arabera, eskaera berri bat aurkeztu ahalko du sei hilabete igaro ondoren.
Arabako Foru Aldundiak azaltzen du hilabetean behin Gasteizko Udalari adin nagusitasuna eskuratzeagatik egoitza programatik ateratzen diren haurren berri ematen diola, euren beharrak helaraziz prestazioen jarraitasunari, egoitza baliabideei, tratamenduei, etab. dagokionez. Duela gutxi arte bideratze prozesu hori azkartasunez funtzionatu du, Gasteizko Udalak gazte horiek (dagoeneko adingabeak ez zirenak) bere programekin eta udal zerbitzuekin hartu eta artatu baititu. Jasotako kexek, hala eta guztiz ere, prozesuan galera egon dela adierazten dute, izan ere, haurtzaroko foru baliabideetatik ateratzen jarraitzen dira, baina arazoak topatzen dituzte gizarteratze prozesuan babesten zituzten udal zerbitzuetan sartzeko. Espedienteak irekita daude oraindik ere, Gasteizko Udalak emango duen erantzunaren zain.
Arreta faltako egoera zehatz honen aurrean, diela gutxi gazte horiek babesteko plataforma bat aktibatu da, etxe partikularretan egoitza ematera ere heltzen dena. Nolanahi ere, gizarte erakundeek burutzen duten lanaren adibide bat da, erkidegoko solidaritateko sareak eskaintzen narriadura pertsonala ekidinez eta kalean bizi diren pertsonen gizarteratze ibilbideak sustatuz. Arreta hori, berriro ere, arriskuan egon daiteke administrazioaren maila guztietan erakunde horien lana babesteko esleitutako aurrekontu partiden murrizketa bermatuarekin.
Jasotako beste kexa multzo bat foru baliabideak egoitza harreratik atzeratzeko unearekin zerikusia dauka, baina tutoretza eteteak, egoitza harreraren eteteak edo ez ohiko egoerengatik egoitza baimenaren eskaera aurkezteko beharrezkoa zen gomendioaren eteteak aipatzen duen agiriak ez entregatzeari egiten dio erreferentzia. Foru aldundiek, orokorrean, aurreko agiriak ondoren eman dituzte, kasu batean izan ezik, tutoretza etetea ez baitzen eman, izan ere, azaldu zigutenaren arabera, ez zen administrazio bidez neurri hori bideratu, ia unean bertan jakin baitzen adinez nagusi zela. Kasu honetan aldez aurretik beste autonomia erkidegoetan egon zen beraz, erantzun zigutenez, bere garaian dagozkion erakundeek adin nagusitasun hori bermatzen duten administrazio ebazpenak eman zizkioten interesdunari. Nolanahi ere, jardute hori ikertzen ari gara.
Eta administrazio agiriei buruz hitz egiten, ezin ditugu alde batera utzi adingabe horien administrazio erregularizazioan gertatutako hainbat arazo. Araban Adingabeen eta Familiaren Alorra eta Bideberria zentroa arduratzen dira adingabeen agiriak izapidetzeaz Bizkaian, Gizarte Ekintza Sailak Bizgarri elkartearekin agiri kudeaketa kontratatuta dauka eta Gipuzkoan erakundeen hezkuntza langileak -foru zerbitzuek ikuskatuta- arduratzen dira bakarrik dauden adingabe atzerritarren erroldatzeez, osasun txartelaz, pasaporteaz, egoitza baimenez…
Foru aldundiek adingabe horiek dokumentatzeko duten beharra denboran luzatzen ohi da kontsulatuek eta enbaxadek euren nazionalei eskatzen dizkieten baldintzak betetzeko beharra dela-eta. Hori, zenbaitetan, oztopo bat izan da udal erroldan izena emateko, eta errolda funtsezkoa da pertsonen bizitzarako, izan ere, eskubideen erabilerarako (hezkuntza, osasuna, gizarte parte-hartzea…) eta herri administrazioekin harremanak izateko sarbidea da.
Hori erantzun nahi izan du urriaren 17ko 5/2011 Arartekoaren gomendio orokorra, udalek duten beharrari buruzkoa euren herrian bizi diren etxebizitzarik gabeko pertsonak eta egoitza zentroetan bizi diren foru aldundien tutoretzapeko adingabeak erroldatzeko hainbat jarduera bideratzeko. Horren arabera, erroldan izena ematea eta udalen jarduera erregulatzen duen araudia aztertuta, horiei orokorrean gonbidatzen zaie pertsonen interesen onurarako aplikatu beharreko araudia interpretatzen dituzten praktikak barne har ditzaten eta, egoitza harreran dauden foru aldundien tutoretzapeko adingabeen kasu zehatzean, jarduera protokolo bat eratzera Herri Administrazioek dituzten beharrak kontuan har ditzan haurtzaroari dagokionez, ez direnak alde batera utzi adingabea agiririk ez izateagatik ezta adingabeak une jakin batean kontzertatutako plazak baino gehiago izateagatik. Protokolo horrek adingabearen goi-mailako interesa kontuan hartu beharko du eta erroldan izena ematea aurre ikusi beharko du tutoretzen duen foru aldundiak dituen datuekin. Nolanahi ere, erroldan baja emateko aldez aurretik tutoratzen duen foru aldundiari helarazi beharko zaio.
Aurten antzeman izan dugun beste zailtasun bat izan da fiskaltzarentzat eta babes erakundearentzat baliozkotasuna duen adinaren (fiskaltza dekretuak aitortzean duena izan ohi da) eta pasaportean agertzen denaren arten. Azken horrekin gazteek egoitza baimen administratiboa bideratzen dute. Hori dela-eta, gazte gehiagok dute Barne Ministerioak emandako egoitzaren administrazio baimena. Bertan, pasaporteak adierazten duen adina agertzen da, baina ez da fiskaltza dekretuak aipatzen duena, handiagoa edo txikiagoa izan daiteke. Egoera horiek argitu beharko lirateke gazte horien artean nahasteak eta zalantzak sortzen baitituzte, euren adina dela-eta, zaurkortasun egoeran baitaude. Batez ere kontuan hartzen bada adina zehazteko mediku proben doitasun falta, duela gutxi herriaren defendatzaileak adina zehazteko prozesuei buruzko txosten batean aztertu duen moduan (Adingabeak edo helduak? Adina zehazteko prozedurak) Adina zehazteko probei dagokienez, herriaren defendatzaileak duela gutxi Justizia Ministerioari zuzendutako gomendio bat egin du adina zehazteko zerbitzu berezitua ezar dezan eta nazioarteko protokolo bat susta dezan nazio mailako legezko medikuntzako edozein institutuk egindako helburu hori duten probak eta auzitegiko txostenak elkartruka daitezen.
Desadostasun egoera horrek harreman zuzena dauka bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzako larrialdiko harrera protokoloarekin egoitza harrera baliabideak arautzen dituen 131/2008 Dekretuaren seigarren xedapen gehigarrian azaldutakoa eta oraindik ere garatzeke ezarritako epe guztiak jada igaro diren arren.
Eusko Jaurlaritzako Immigrazioa eta aniztasunaren kudeaketaren Zuzendaritzatik maiatzean lehenbizi bildu zen protokoloa burutzeko eratutako lantaldea, aurkitutako deialdi arazoak gainditu ondoren, urte hasieran jakinarazi zizkigutenak. Harez geroztik hainbat zirriborro teknikotan lan egin da, oraindik ere parte-hartzaile guztien aldetik agiri bateratu bat lortu ez dutena. Gauzak horrela, aldez aurretik Arartekoak alor honetan zuen ikuspuntua helarazi badu ere, bi ideia azpimarratu nahiko genituzke:
Adina zehazteko arazoarekin jarraiki, adingabe edo gazte horien defentsarako eta tutoretza judizial eraginkorrerako kontua mahaigaineratu nahi dugu. Adingabeko pertsonari jakinarazi behar zaio adina zehazteko probak egiteko eta ez egiteko eskubidea duela, eta horrek denak dakartzan eskubideak ere bai. Arartekoaren iritzian, Udaltzaingoak edo dagokion foru aldundiko Haurren Babes Zerbitzuak jakiten dutenean adingabekoa, erreferentziazko pertsona heldurik ez duena, adingabea izan daitekeela eta dokumentaziorik gabe dagoela, gomendagarria litzateke ofiziozko abokatu bat izendatzea. Gainera, adina zehazteko proba medikoak egin ondoren Ministerio Fiskalak erabakitzen badu adinez nagusia dela, erabaki horren aurkako errekurtsoa egin ahal beharko luke ofiziozko txanda egokitu zaion abokatuak. Erabaki horrek pertsona honen interes eta eskubideengan eragina dauka, eta defentsa-eskubidea eta babes judizial eragingarrirako eskubidea aplikatuz errekurritu ahal izan beharko litzateke.
Kontuan izan behar da lagundu gabe dagoen atzerritar adingabekoak foru aldundiko Haurren Babes Zerbitzuaren arreta jasotzen duenean, gero proba medikoak egiten bazaizkio eta Ministerio Fiskalak erabakitzen badu adinez nagusia dela, foru aldundiak adosten badu babesa bertan behera uztea bide judizialean errekurritu ahal diela (babesa bertan behera uztearen kasu asko errekurritu dira bide judizialean). Horrenbestez, pertsona honen adina frogatzeko egin diren proba medikoek eta fiskaltzaren dekretuak pertsona hau adinez nagusia dela adieraztearen ondorioz babes neurririk ez gauzatzeko agintzen duen erabakiaren aurkako errekurtsoa egin behar da era berean. Erabaki horrek pertsona honen egoera zibilean eta beraren interes eta eskubideetan eragina du, lehen esan dugunez.
Foru aldundiei egindako azken galdera bat zentrotik ihes egindako kasuan hartutako gazteen tutoretzarako ondorioei buruz mantentzen duten irizpideari buruzkoa zen, izan ere, hainbat informaziok irizpide ezberdinak zituztela zirudien.
Horrela jakin izan dugu Bizkaiko eta Gipuzkoako foru aldundiek Adingabeen Fiskaltzaren jarraibideen arabera, egoitza harrerako zentroak nahita uzten dituzten tutoretzapeko adingabeen administrazio espedientea irekita mantentzen dutela eta, beraz, ez duela eraginik tutoretza onartzean.
Arabaren kasuan, berriz, larritzekoa da irizpide baten arabera tutoretza onartzen duen ebazpenak bere iraungipenera daramaten hainbat egoera xedatzen dituela, besteak beste, egoitza nahita uztea. Dirudienez, kasu bakoitzaren xehetasunak kontuan hartzen diren arren ihesaldi batzuk besteetatik ezberdinduz, beharrezkotzat jotzen dugu gogoraraztea adingabe baten ihesa edo aldentzeagatik tutoretza etetea ez dagoela justifikatuta ezta legez babestuta ere.
Babestuta ez dauden adingabe atzerritarren beharrei berariazko arretari buruzko atala aberriratze prozeduretan antzemandako hutsuneen inguruko espedienteari eta urteroko beste txostenetan aipatu dugun protokolo baterako beharrari buruzko azalpen batekin amaituko dugu. Herriaren Defendatzaileak Atzerritarren Integraziorako Zuzendaritza Nagusiak bidali dion txostenaren inguruan helarazi digun informazioak azaltzen duenez prozedura hori, dekretu berrian zehatzago araututa dagoenez, horren beharra ez da berdina, beraz, jatorriaren balorazioa aurreragorako uzten du aldi baterako hutsuneak edo akatsak antzemango balira.
2.2.3. Justizia
Alor honetan aurkeztutako kexa gehienen (ia % 50 Haur eta Nerabeentzako Bulegoak zenbatutakoen kasuan) ezaugarri bereizgarria, dagokion txosten orokorraren orrietan azaltzen den moduan, eskumen faltagatik formalki ukatzen direla da. Zenbait kasutan, partikularren arteko gatazkak dira; beste zenbaitetan, berriz, Estatu zentraleko administrazio-organoen jarduketen aurkako kexak dira, eta, beraz, estatuko gure homologoari helarazten zaizkio horiek. Gainerakoak auzitegien erabakiekin ados ez egoteagatik sortzen dira, eta haien independentziak galarazi egiten du jurisdikziotik kanpoko instantziek kontrola ditzaten.
Hala eta guztiz ere, eta goian aipatutako irizpidearen arabera, kexa bat aurkezten duenari gure eskura dagoen laguntza oro eskaintzeko, erreklamazioaren harrera formala kontuan hartu gabe, hurrengo paragrafoak jorratutako gaien arabera bideratuko dira, kexaren kalifikazio formalari buruzko xehetasun zehatzetan sartu gabe
Adingabeen justiziaren alorrean daturik nabarmenena, hain zuzen ere, horren inguruko kexa murritza da. Jarduteko egindako eskaera bakarra, egun gutxitara indargabetu zena egoera konpondu izanagatik gazteen justizia sistemaren barne mekanismoetatik.
Hala eta guztiz ere, egia da alor honetan Auzitegiekin eta Fiskaltzarekin izandako lankidetza heldu zaizkigun hainbat egoera bideratzeko bereziki emankorra izan dela, txosten orokorraren justizia atalean azaltzen den moduan.
Jarduteko ohiko beste eremu bat ezkontza prozeduren ebazpen judizialen betearazpenarekin loturikoa da, bertan eragin nabarmena dute bikotearen seme-alabek. Banaketa eta dibortzio prozeduretan seme-alaben inguruan judizialki erabakitako neurriekin ados ez daudenak kontuan hartu gabe, ez dira falta izan, aurten ere, horiek bete ez dituztenak. Larrienak adingabeen nazioarteko osteak izan dira. Bizkaian gertatu ziren, eta adingabe horien eskubideak defendatzeko eskatutako laguntza osoa eman zion Fiskaltzak erakunde honi (ikusi Justizia txosten orokorrean).
2011 honetan jarduerak bideratu izan diren hirugarren esparrua familia elkarguneak (aurrerantzean FEG) izan dira. Zerbitzu horiek erakunde honen kezka izan dira, batez ere 2007az geroztik, zerbitzuarekin pozik ez zeuden pertsonen kexa ugari edo funtzionamenduaren irizpide zehatzekiko kritikak heltzen direnean. Horien bidez euren egoeraren ezagutza nahiko zehatza lortzen da. Kontuan izanda, hurrengo urtean gizarte zerbitzuen abenduaren 5eko 12/2008 Legea eta epaileak agindutako kontsultaren ondoriozko familia elkarguneak arautzen dituen dekretua onartu zela (hortaz, sistema publiko batean ezin hobeki kokatuta eta Eusko Jaurlaritzan haren eskumena ezarrita geratu zen), 2009. eta 2010. urteetan ohiko jarraipen bat besterik ez genuen egin eta gainetik horren berri eman da Legebiltzarrari bidalitako urteko txostenetan. 2011. urtearen hasieran, deribazio judizialaren ondoriozko familia elkarguneak arautzeko aipatutako dekretuaren xedapen iragankorrean ezarritako bi urteko epealdia bukatu zenean, ofiziozko jarduera bat ireki genuen egindako aurrerapenak eta gaur egungo egoera baloratze aldera.
Ofiziozko espediente horren testuinguruan honako jarduera hauek burutu dira:
Erakunde honetan jasotako erantzunean ekainaren 8an eskatutako informazioa zatikatzen da eta aldi berean eskumen aldaketaren berri ematen zaigu (astebete lehenago jada publikoki argitaratuta), 2012ko lehen egunetik indarrean, izan ere Euskal Autonomia Erkidegoan deribazio judizialaren bidezko Familia Elkarguneak arautzen dituen Dekretua aldatzeko azaroaren 22ko 239/2011 Dekretuan herritartze agiria lortzen du.
Donostiako familia elkargunean egin genuen bisita eta gero lortu genuen ikuspuntuari esker eta Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak emandako dokumentazioa aztertu ostean, hiru urte horietan egondako aldaketa positiboa antzeman dugu. Hala eta guztiz ere, oraindik ere kezkatzen gaituzten edo, gure ustez, hobetu behar diren zenbait elementu daudela azpimarratu behar dugu:
Gure ikuspuntutik aztertutako elementu horiek guztiak une honetan eskumena duen erakundera helarazi dira, Eusko Jaurlaritzako Justizia Zuzendaritzara, igarotako eskumena onartzeko unean egindako egoeraren diagnosia osatzen (beharbada zuzentzen) lagun dezaketelakoan.
2.2.4. Familia
2.2.4.1. Familia-politika
2011ko abenduan, Euskal Autonomia Erkidegoan Familiei Laguntzeko Erakunde Arteko III. Plana (2011-2015) onartu zen. Horren bidez, familiei laguntzeko datozen bost urteetako politika publikoei forma emango dieten estrategia eta helburuen esparrua aurkeztu da, eta, hala, jarraipena eman zaio 2002an lehenengo planarekin hasitako plangintza- eta koordinazio-lanari.
Familia eta Komunitate Politikarako Zuzendaritzarekin izandako bileraren esparruan, jakinarazi ziguten plan hori testuinguru ekonomikoak baldintzatu duela; izan ere, testuinguru horrek inoiz baino gehiago behartzen du lehentasunak ezartzera. Edonola ere, aurrekoekin alderatuz plan berriak dakarren aldaketarik nabarmenena kualitatiboa da: zeharkakotasuna ideia gidari gisa agertzen da; hain zuzen, horren xedea da ondorio eraginkorrak lortzea Jaurlaritzako beste sail batzuen eta beste euskal administrazio publiko batzuen inplikazioari eta konpromisoari dagokienez. Badirudi plana ondo hartzen ari direla, are tradizionalki hain irekiak ez diren sistemetan ere, eta hori berri ona da. Nolanahi ere, gu ere erne gaude, familiaren funtzioaren birbalorazio horretan ez ote den eragiten ari zenbait gizarte-sistemari eusteko dagoen zailtasuna. Planaren beste elementu aipagarrienetako bat da jarduketa-ildo berriak ireki dituela, gaur arte aztertutako bideez bestelakoak; izan ere, familien gastuen araberako konpentsazio-politika gainditu nahi da, eta familiei laguntzeko beste zerbitzu-eskaintza bat sortu.
Arartekoan adierazi genuen bat gentozela plan berriaren oinarrian dagoen ildo orokorrarekin eta filosofiarekin, eta, une hori baliatuz, gure erakundean jasotako kexekin zerikusia duten auzi batzuen berri ere eman genuen:
Modu osagarrian, interesgarria iruditzen zaigu, dokumentu honetan zehar Arartekoarentzako interes berezikotzat edo kezkagarritzat azaldu diren alderdiekin duen loturagatik, Zuzendaritza horrek 2011. urtean landu dituen helburuetako hiru aipatzea:
Atal honen amaieran, jakinarazi dugu 2012rako txosten berezi bat egitea erabaki dugula Euskal Autonomia Erkidegoan familiei laguntzeko politika publikoen inguruan, eremu horretan dauden politika publikoen egoera argitzeko, bai eta euskal familiek zer premia dituzten eta zer eskatzen duten argitzeko ere. Txostenean, beste hainbat konturen artean, familia ugarien egoera aztertu dugu, Hirukide Euskadiko Familia Ugarien Elkarteen Federazioarekin hartutako konpromisoa betez.
2.2.4.2. Familia homoparentalak
Iaz Eusko Legebiltzarrarentzat egin genuen txostenean jakinarazi genuen hainbat arazo aurkitu genuela bi emakumek osaturiko ezkontzen barruan seme-alabatasuna legez zehazteko, eta horren analisi sakona egin genuen gure 4/2010 Gomendio Orokorrean.
Bi emakumek osaturiko ezkontzen barruan lagundutako ugalketa-tekniken bidez jaiotako seme-alaben ama ez-biologikoen amatasuna legez zehazteari dagokionez, 2010ean ofiziozko jarduketa bat hasi genuen, erregistroko gaur egungo jardunbideak berrikus daitezen sustatzeko. Erakunde honen iritziz, lagundutako ugalketa-teknikei buruzko maiatzaren 26ko 14/2006 Legean auzi hori modu anbiguoan zehaztu zela eta, erregistroetan ez ziren modu berean jarduten ari, eta zenbait kasutan litekeena zen bereizkeria-egoerak ere sortzea bi emakumek osaturiko ezkontzen barruan.
2010. urtearen amaieran, eskumen-arrazoiengatik, Herriaren Defendatzaileari helarazi genion arazoa, lege-interpretazioa argitzeko bidezkotzat jotzen zituen jarduketak has zitzan. Gure jarduketaren emaitza gisa, jakin dugu Justiziako Estatu Idazkaritzaren ustez seme-alabak jaio ondoren ere adieraz daitekeela seme-alabatasuna onartzeko nahia —ama biologikoaren ezkontideari legez eskatzen zaio—. Horrek gure 4/2010 Gomendio Orokorrean planteatu genuen arazoa konponduko luke. Hala, horren berri Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailari eman genion, informazio hori EAEko erregistro zibilez arduratzen diren epaileen artean zabaltzeko.
Bestalde, Magala elkarteko ordezkariek adierazi ziguten kezkatuta zeudela halako familiak eskuarki eskoletan erabiltzen dituzten material didaktikoetan ikusten ez direlako, bai eta ikasleei errealitate horren berri ematea xede duten hezkuntza-material espezifikoak urri direlako eta are ez daudelako ere. Elkarte horren asmoa da Euskal Autonomia Erkidegoko ikastetxeetan guraso bakarreko familien integrazio eta normalizaziori bide emango dioten ikasmaterialak heda daitezen sustatzea. Ildo horretan, adierazi digute zailtasun handiak izan dituztela halako materialak euskaraz lortzeko, ikastetxeetan zabaldu ahal izateko; izan ere, gehienak ingelesez, gaztelaniaz eta katalanez daude, eta euskarara itzuli behar izaten dituzte; horretarako, erakundeen laguntza bilatzen dute. Konpromisoa hartu dugu arlo horretan Eusko Jaurlaritzaren laguntza lortzeko, eta, aldi berean, adierazi diegu Europako proiektu batean sartuta gaudela (Rainbow). Horren berri zehatzagoa dokumentu honetako 6.4 idatz-zatian emango dugu.
2.2.4.3. Banandutako gurasoentzako informazioa
Aurten, ondoko auzi hau hainbat ikuspegitatik agertu da, eremu askori eragiten dien aldetik (hezkuntza, osasuna, ogasuna, errolda...): banandutako gurasoek zer informazio jaso behar duten Administrazioak haien seme-alabei buruz dituen datuen inguruan eta zer dokumentu aurkeztu behar dituzten. Horren inguruan aurkeztu genuen azaroaren 15eko 8/2011 gomendioan, xeheki azaltzen dira jakin ditugun egoerak, aplikatzen diren protokoloak eta instrukzioak, zuzenbide-oinarriak eta horren guztiaren ondorioak. Edonola ere, txosten orokorreko gomendioen atalean azaltzen den bezala, adierazi dugu seme-alabak beren ardurapean dauzkaten pertsona banandu batzuek zailtasunak izaten dituztela guraso gisa Legeak esleitzen dizkien eskubide eta betebehar jakin batzuk baliatzeko. Zailtasun horietako batzuk sortzen dira Administrazioak baldintza batzuk ezartzen dizkielako banandutako pertsonei guraso-ahala baliatzeko, batez ere —baina ez bakarrik— hezkuntzaren eta osasunaren arloan. Administrazioak adingabe bati buruzko datuak dituenean, haren intimitatea babestu beharra dauka; beraz, haren lege-ordezkariari baizik ezin dizkio datu horiek jakinarazi. Alabaina, hori egiaztatzeko, gurasoek, elkarrekin bizi badira, nahikoa dute familia-liburua aurkeztea; aldiz, bananduta badaude, guraso-ahala ez zaiela kendu ere frogatu behar dute. Osasun-arloan, zaindari ez den gurasoak "guraso-ahala egiaztatzen duen dokumentua" ere aurkeztu behar du. Hori horrela, kexatzeko arrazoiak hiru izaten dira:
Azaldutako egoera horiek aztertuta atera ditugu hala ebazpenean bertan (bistan denez) nola txosten orokorreko gomendio orokorretako IV. kapituluan nabarmendutako ondorioak.
Arrazoi horregatik hezkuntza-esparruan esku hartu behar izan genuen kasuetan, Ikastetxeen Zuzendaritzak 1997-06-16an horren inguruan ezarritako instrukzioen arabera jardun zuen Administrazioak. Arartekoaren gomendioa argitaratu zen garai berean, Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak horri buruzko beste instrukzio batzuk argitaratu zituen. Hain zuzen ere, instrukzio horietan gure gomendioaren muina hartu zuen kontuan Sailak, eta iradokitako elementuetako zenbait ere txertatu zituen, hala nola aski izatea ebazpen judizialen xedapenak soilik aurkeztea edo banantze-egoera aipatzea eta bi gurasoen posta-helbidea jasotzea matrikulatzeko inprimakietan eta aplikazio informatikoan. Alabaina, uste dugu instrukzio berriek ez dituztela konpontzen gure iritziz aurrekoen arabera jarraitutako irizpideek egokitasun juridiko aldetik sortzen zituzten arazoak. Desadostasuna alderdi hauen gainekoa da:
Bestalde, gomendio horrek psikologia-kabinete baten kontsulta bati ere eman zion bide. Hain zuzen, kabinete horrek galdetu zigun zenbateraino zeuden bertako profesionalak behartuta arreta psikologikoa jasotzen zuen adingabe bati buruzko informazioa ematera zaindari ez zuen gurasoari. Planteatu ziguten kasu hori aipaturiko gomendio orokorra emateko zio izan genituen kasuez bestelakoa zen. Hain zuzen, ezkontide hark zaintza ez izatea ez zen garrantzitsua erabakia hartzeko, edo, bestela esanda, gure iritzia ez zen bestelakoa izango, baldin eta aita eskatzaileak bere alabaren zaintza eta babespea izan balu.
Kabineteari gure iritzia helarazi genion, kasu berezia baitzen, hots: aitari informazio hori emanez gero —bera zaindaria izan zein ez—, nahi ez zen eragin bat sor zezakeen adingabeak bere terapeutarengan zuen konfiantzari zegokionez. Gure iritziz, adingabearen interes gorenaren babesak egon behar zuen hari eragingo zion edozein jarduketaren oinarrian, eta emandako informazioak ez zuen inola ere talka egin behar lanbideko sekretua eta pazientearen eta profesionalaren arteko itun terapeutikoa bermatzearekin. Gure ekarpena alde batera utzirik, kabineteari iradoki genion egokia litzatekeela horri buruz elkargoan hitz egitea, eta hainbat erreferentzia eskaini genizkion, hala nola haur eta gazteen osasun mentaleko zentroena, era horretako kasuetan nola jardun jakiteko ereduak bildu ahal izan zitzan.
2.2.4.4. Familia-barruko indarkeria (seme-alabek gurasoen aurka egindakoa)
Haur eta Nerabeentzako Bulegoak 2010eko txostenaren ondorioetan adingabe arau-hausleen inguruan aipatu zituen bi elementu kezkagarrienetako bat zen etengabe ugaritzen ari zirela familia-barruko eta bikotekidearen aurkako indarkeria-delituak. Jadanik 2004an, Eusko Jaurlaritzako Justizia Zuzendaritzak arazo horren inguruko lehenengo kezka adierazi zuen; izan ere, familia-barruko indarkeria-delituei loturiko 43 neurri zenbatu zituen (guztizkoaren % 5 inguru), kautelazkoak eta irmoak batuta. Zuzendaritza horrek harreman afektiboetan indarkeriazko portaeren ezaugarriak zituzten delitu guztiak sartu zituen kalifikazio horren barruan. Hala, kontuan hartu zuen bai gurasoen edo pertsona agintedunen eta bai bikotekideen aurkako indarkeria, eta baita familia-indarkeriaren ondoriozko delituak nahiz iseka, irain, mehatxu eta abarren ondoriozkoak ere. Orduz geroztik, ugaritzen ari dira familia-barruko eta bikotearen aurkako indarkeriarekin loturiko delituak; hain zuzen, 2009an ia % 30 gehitu ziren, eta 2010ean beste % 4,7 igo ziren. Urte horretan, neurrien herenak neskei aplikatu zitzaizkien (aurreko urteko portzentajeen halako bi). Datu horiek ikusita, erabaki genuen ofiziozko jarduketa bat hastea, instantzia publikoek gorantz egiten ari zen errealitate horri zenbateraino eta nolako kalitatez erantzuten zioten jakiteko.
Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Familia eta Komunitate Politikarako zuzendaritzetatik, fiskaltzatik, Bizkaiko Foru Aldundiko Haurren eta Emakume eta Familien zerbitzuetatik eta UPV/EHUtik eta Deustuko Unibertsitatetik jasotako informazioaren emaitza gisa, baiezta dezakegu jadanik eragile instituzional eta sozial askok ikusi dutela errealitate berri hori, eta ematen den arreta ez dela hasieran uste genuen bezain antzua.
Batetik, aipaturiko bi unibertsitateetako ikerketa-taldeak azterketak egiten ari dira, instantzia publikoek babesturik, gertakaria azaltzeko, hobeto ezagutzeko, zeren ondorio izan ote litekeen eta zein aldagaik esku hartzen duten jakiteko, erantzun eraginkorragoak egituratzeko bidean argia ekarri nahian. Jakin ahal izan dugunez, erreferentzia gutxi dago nazioarteko literatura zientifikoan horri buruz, eta profesionalak gonbidatzen dituzten foroetan eta topaketetan parte hartzearen ondorioz Espainiako Estatuan errealitate horri buruz ezagutzen denez, esan liteke Euskal Autonomia Erkidegoak baduela halako erreferentzia-maila bat, hala ikerketari dagokionez nola esku-hartzeari dagokionez.
Hala gertakari horretara berori azaltzeko asmoz gerturatzen diren eragileak nola esku hartzeko xedez hurbiltzen direnak bat datoz komunikabideek adingabe erasotzailearengan jarri ohi dutela arreta, eta adierazi ohi dutela halako portaerak ugaritzen ari direla, neska-mutilak hazten ari diren gizarte horren balioei eta ezaugarriei lotu gabe. Adingabe horiei buruz ematen den irudi publikoa lerratu samarra izaten da, neska-mutilak errudun gisa eta gurasoak biktima gisa agerrarazten dituen neurrian; alabaina, haiekin hurbiletik eta modu jarraituan lan eginez gero, ikusiko dugu seme-alaba horiek ere familia-gatazka garrantzitsuak erakusten, agertzen dituztela, eta beraiek ere gatazka horien biktima direla. Abiapuntuko jarrera horrek erru handia egozten die adingabeei, eta gurasoak erantzukizunaz gabetzeko halako arrisku bat dakar, "norbaitek" (hirugarren batek) semea edo alaba "aldatzeko" zain geratzen baitira.
Arazoari sistematikoki begiratuz gero, ikusiko genuke gatazkak daudela familia-sisteman, eta kide guztiek dutela halako erantzukizun bat. Hemendik, aldaketa-prozesuan erantzukidetasunez jokatzeko deia egin dezakegu, eta oinarri egokiak ezarri, prozesu terapeutikoan alderdi guztiak inplikatzeko; izan ere, bistan da, auziari ez litzaioke soilik adingabearen banako ikuspegitik heldu behar.
Ezagutu ahal izan ditugun hiru esku-hartze programetan, familia-gatazkatzat hartzen da, baina, esku hartzeko zer testuinguru baliatzen duten, errazagoa edo zailagoa da familia-sistema osoarekin esku hartzea. Hala, bada:
Programa horietan parte hartzen ari diren familien eta pertsonen bereizgarriei dagokienez:
Arloko profesionalen diskurtsoan behin eta berriz agertzen den beste ideia bat da beharrezkoak direla prebentzioa eta esku-hartze goiztiarra.
Beraz, ondorio gisa, honako hau adierazi behar dugu:
2.2.5. Osasuna
Adingabeak ardatz dituzten edo adingabeei eragiten dieten banakako kexek, nagusiki, osasun-administrazioaren ustezko funtzionamendu txarrarekin dute zerikusia; hain zuzen ere, funtzionamendu horrek arreta txarra izatea dakar, kexa jarri duenaren iritziz. Horietako bakoitza aztertu eta burutu dugu, eta kasuren batean esku-hartze okerra zuzendu da, baina, era askotakoak direnez, ez zaigu iruditu osasun-sistemaren egoera kezkagarri baten erakusgarri direnik. Alabaina, osasunaren arloan, gaixotasun kronikoen arloan eta ezgaitasunen bat duten pertsonen arloan ofizioz egindako jarduketa askotan, adingabeen osasunerako eskubideari eragin dieten egoerak izan dira arretagai.
FEVAPAS Gorren Lagun eta Gurasoen Elkarteen Federakundearekin izandako harremanari esker, alderdi kezkagarri batzuk ezagutu ahal izan ditugu; horietako lehena haur gorreria goiz detektatzeko programari (DPSI) buruzkoa zen. Programa hori 2003ko ekainean hasi zen, amatasun-zerbitzua duten ospitale publiko guztietan eta zerbitzu hori daukaten klinika pribatuetan, helburu hauekin: gorreria bizitzako lehenengo hiru hilabeteak baino lehen detektatzea, tratamendua bizitzako sei hilabeteak bete aurretik ezartzea eta detektatutako kasu guztietan egitea ondoren jarraipena. Ia zortzi urte geroago, federakundeak esan duenez, arazo larriak daude oraindik ere programa hori garatzeko:
Beste kexa batek inplante koklearrak egiteko erreferentzia-zentro batekin dauka zerikusia; izan ere, nahiz eta osasun-administrazioak jakinarazi zien Donostia Ospitalea zela erreferentzia-zentroa, Ospitalean adierazi zieten ez zutela erabaki horren berri eta erasandako pertsonak Bartzelonara bidaltzen zituztela.
Azken kexa inplante koklearren erabiltzaileek kanpoko osagaiak berritzeko izaten dituzten arazoei buruzkoa da: kanpo-prozesadorea, mikrofonoa eta antena; hain zuzen, prestazio hori maiatzaren 28ko 1466/2010 SAS Aginduaren bidez arautu da. Hala, adierazi ziguten ez zituztela informatzen osagai horiek berritzeko zituzten aukeren inguruan, eta, beraz, beren kabuz bilatu behar izan zutela modua.
Kontu horiek denak Osakidetzan azaldu genituen, eta entitate horretako zuzendari nagusiak jakinarazi zigun hainbat jarduera ari zirela egiten Osasun eta Kontsumo Sailarekin koordinazioan eta erreferentziako lau ospitaleetako ORL espezialisten parte-hartzearekin (Basurtu, Gurutzeta, Donostia eta Txagorritxu), egoera aztertzeko eta jarduketa-eremu guztietan DPSI programa hobetzeko arloak detektatzeko: baheketa, diagnostikoa eta tratamendua. Hala, hau jakinarazi zigun:
Inplante koklearrei dagokienez, jakinarazi ziguten hainbat koordinazio-jarduketa egin zela Donostia Ospitaleko Inplante Koklearren Unitatearekin —sare osorako erreferentzia da—. Inplanteen kanpo-osagaiak berritzeko arazoak, txosten orokorreko Osasun-arloan xehekiago azaltzen den bezala, Aseguramendu eta Kontratazio Sanitariorako Zuzendaritzaren 2/2011 Zuzentarauan ("Inplante koklearren kanpoko osagaiak berritzea") ezarritako eran bideratu dira; horren bidez, prestazio horri erantzun ahalko zaio, Osakidetzan behin betiko prozedura bat ezartzen den arte.
Jadanik gaixotasun kronikoen esparruan, 2011. urtean arreta berezia izan duten lau problematika aztertuko ditugu.
Horietako lehena metabolismoaren jaiotzetiko gaixotasunen bat duten pertsonena da; horietan, erasandako jaioberriak detektatzeak (jaioberriak bahetuta) eta tratamendua jartzeak (batez ere dieta zorrotz batean oinarritua) kalte neurologikoa saihestu dezake, eta gaixotze-tasa, heriotza-tasa eta halako gaixotasunei loturik izan daitezkeen desgaitasunak gutxitu ditzake.
Euskadiko PKU Elkartea y otros errores metabólicos elkartearekin egindako bileretatik, pazienteen familiakoekin eta medikuekin izandako elkarrizketetatik eta legebiltzarreko egoitzan gaiari buruz egindako lanaren azterketatik Osakidetzak pertsona hauei eskaintzen zien arretan gabezia batzuk hautematen ziren:
Osakidetzari informazioa eskatu genion gai horiei buruz. Erantzunean, talde hau artatzeko baliabide egokiekiko egoera aurkezten zitzaigun Gurutzetako Ospitalean: "sortzetiko metabolismoko akatsetan lanaldi osoan aritzen diren hiru pediatra, nutrizio eta dietetikako aditu bat eta dauden baliabideekin haurren psikologo bat eta zentroko psikiatra izateko aukera, haurra eta familia tratatzeko; zentroko neonatologoen, intentsibisten, neurologoen eta abarren inplikazioa eta aurten parte hartze akordio bat jarri da abian Barne-medikuntza Zerbitzuarekin, paziente helduen arreta hobetzeko".
Osakidetzaren erantzuna elkartearekin, pazienteen familiakoekin eta osasungintzako profesionalekin kontrastatu ondoren lortutako informazioarekin ezin izan dugu jarraitu espediente hau itxi denean eta 2012an zehar luzatu beharko da tramitazioa.
Jaioberriak bahetzeari dagokionez, Osasun Publikoko oinarrizko programa prebentibo-asistentzialetako bat da; jaioberriei jaio eta 48 ordura odola ateratzen zaie ("orpoko froga") eta ondoren laborategian aztertzen da odol hori. Jaioberrien bahetze programak Espainian: jarduerak eta etorkizunerako proposamenak adostutako agiria kontuan izanda eta eskura dagoen ebidentzia zientifikoa oinarri hartuta, programan beste 19 gaixotasun sartzeko aukera iradoki genion Osakidetzari. Gaixotasun horiek guztiak tratatu egin daitezke, hautemateko emaitza fidagarriak dituzte eta Estatuko beste autonomia-erkidego batzuetako programetan eta gure inguruko Europar herrialde batzuetan (Alemanian, Danimarkan, Belgikan, Holandan, Austrian, etab.) sartu dira.
Osakidetzak eman zigun erantzunean ezgaitasun edo heriotza goiztiarra, gaindiagnostikoa eta gaintratamendua bezalako terminoetan aurreikusitako eragina ebaluatzeko beharra aipatzen zuen; balizko ondorio kaltegarriei buruzko balorazioa egiteko egokitasuna; sartzeko parekidetasunarekin, autonomiaren errespetuarekin eta isilpekotasunarekin lotutako gaiak edo ikuspegi kliniko sozial eta etikotik zuen egokitasuna, programan gaixotasun berri bat sartzea adosteko. Jakinarazi zigutenez, 1982az geroztik Sortzetiko Gaixotasunak Jaioberriengan Bahetzeko Euskadiko Aholku Batzordeak garatzen du, 2011n zelula faltziformeen gaixotasuna sartu da eta datozen urteetan beste bost sartzeko gomendatu du (Erresuma Batuko ereduari jarraituaz): Homozistinuria, Astigar-jarabe gaixotasuna (MSUD), 1 motako aziduria glutamikoa (GAI), Azidemia isobalerikoa (IVA) eta Katea luzeko gantz-azidoen Acil COA deshidrogenatuaren gabezia (LCHADD).
Egungo zerbitzuak erreferentziazko unitate kliniko izateko zituen aukerez eta xede horretarako egin zitezkeen jarduerez galdetu genion Osasun arloko administrazioari, Legebiltzarreko aurrekariak kontuan izanda. Adierazten zigunez "gaur egun Gurutzeta ospitaleko pediatrek Osasun eta Gizarte Politikako Ministerioaren lan-talde batean parte hartzen ari dira, CSUR araudiaren arabera Metabolopatia Hereditarioen Erreferentziazko Unitateentzako gomendioak ezartzeko".
Gure iritziz, mota honetako unitate bat finkatuko balitz, erasandako pertsonak behar bezala artatuko lirateke, diagnostikoa errazago lortuko litzateke eta arreta terapeutiko psikologikoko eta gizarte laguntzako estrategia ere errazago definituko litzateke; arreta protokoloak sortu eta hedatuko lirateke; jaioberrien bahetze unitateekin eta diagnostiko biokimiko eta genetikoko unitateekin artikulatuko litzateke; arretan zerikusia duten fakultatibo guztien koordinazioa errazago egingo litzateke; adin pediatrikoan ez dauden pazienteen arreta egokia litzateke; ikerketa lanak koordinatuko lirateke eta zaintza epidemiologikoan parte hartu; osasungintzako profesionalentzako trebakuntza eta informazio ekintzetan parte hartuko litzateke; osasungintzako zaintzak eta zaintza mediku-sozialak hornitzen dituzten sareen kudeaketa eta koordinazioa egingo litzateke; eremu desberdinetako osasungintzako agintariekin eta pertsona gaixoen elkarteekin elkarrizketak egongo lirateke; profesionalen orientazioa; pazienteen familien trebakuntza; arreta egokia larrialdi egoeretan; diziplina anitzeko ikuspegiaren bermea legoke, oso beharrezkoa baita prebalentzia txikiko, metodologia diagnostikoko eta maneiu konplexuko gaixotasun hauei aurre egiteko, kronikoak eta irismen multiorganikokoak eta alerta informatikoaren kudeaketa egokia legoke.
Linfedema duten pertsonei eragiten dien problematikatik —xehekiago aztertu dugu txosten orokorreko gaixotasun kronikoei buruzko atalean—, erasandako pertsonek jaso duten datua nabarmendu nahi dugu haurrei eskainitako txosten honetan. Izan ere, datu horren arabera, inkesta egin zaien pertsonen % 20 (140 pertsonari egin zaie inkesta) diagnostikatu gabe daude oraindik, eta jadanik diagnostikoa egin zaienen bi herenek 10 eta 20 urte bitartean itxaron behar izan dute horretarako. Diagnostikatu gabeko pertsona gehienek lehen mailako linfedema dute; hori, eskuarki, haurtzaroan garatzen da, eta, kasurik onenetan, helduaroan diagnostikatzen da. Pentsa litekeenez, hain berandu diagnostikatzeak eta ondoren tratamendurik ez izateak nabarmen okertzen du erasandako pertsonen bizi-kalitatea, elefantiasia pairatzeko arriskua izateraino.
Hala, datu hori Osakidetzari helarazi diogu, eta, horrekin batera, baita beste datu kezkagarri batzuk ere, erasandako pertsonen ikuspegitik emanak, hala nola ez dagoela zaintza prebentiboari buruzko informaziorik, tratamendurik ez dela ematen, profesionalak aldatu egiten direla, itxaron zerrenda luzeak daudela eta jarduketa-protokolorik ez dagoela, jakinaren gainean egon dadin, antolaketaren gaineko aurreikuspenek izan dezaketen aplikazio praktikoa azter dezan eta bidezko diren neurriak har ditzan.
Iaz erakunde honek egindako jarduketen esparruan, Osakidetzak hainbat konpromiso hartu zituen (ikus Eusko Legebiltzarrarentzat egindako 2010eko txostenaren gaixotasun kronikoei buruzko atala). Bada, konpromiso horiei loturik, 2011n agenesiak jotako adingabeei eman zaien arretari dagokionez, aipagarriena da osasun-erakunde horrek arreta-protokolo bat egin duela. Horren berri amaitu bezain laster emango die AUPIri (Umeen Protesien Erabiltzaileen Elkartea) eta Arartekoari. Protokolo horrek barne hartuko ditu sor litezkeen kasuei (urtean lautik bostera bitartean izango direla kalkulatzen da) arreta emateko gidalerroak, eta jarraipen bat ezarriko du haurrak errehabilitatzeko sarean, haurrek behar dituzten ortoprotesietan interesaturik dauden establezimenduekin.
Aurten lankidetza-dinamika bat jarri da abian, fibromialgia, neke kronikoa, sentikortasun kimiko anizkoitza eta elektrohipersentsibilitatea duten pertsonen eskubideen alde lanean diharduten EAEko elkarte adierazgarrienetako zortzirekin elkarlanean. Talde horrek adierazi digu kezkatuta dagoela haurren artean halako patologiak gorantz egiten ari direlako eta arreta aldetik azaroak izan direlako. Patologia horiei eta taldearen eskariei buruz, ohiko txostenean gaixotasun kronikoak dituzten pertsonei buruz egindako kapituluan jardun dugu. Hor azaldutako neurri-sortatik —uste dugu horiek ezarriz gero pertsona horiei arreta egokia emango litzaiekeela eta haien bizi-kalitatea hobetuko litzatekeela—, hemen nabarmendu nahi dugu gizarte-eztabaida bat sustatu dela WIFI teknologiek, telefonia mugikorrak eta halakoek dakartzaten arriskuei buruz, eta, horrekin lotuta, atzeratu egin dela Osakidetzako zentroetan eta ikastetxe publikoetan WIFI sistemak eta DECT hari gabeko gailuak zabaltzeko asmoa.
Haurren eta gazteen osasun mentalari dagokionez, FEDEAFES Euskadiko Eri Psikiko eta Senide Elkarteen Federakundearekin dugun harremanari esker eta aurten OME Osasun Mentalaren Elkartearekin hasitako lankidetza-dinamikari esker, erasandako pertsonen eta familien ikuspegia ezagutu ahal izan dugu, eta horrek bide ematen digu talde horri ematen zaion arretaren inguruko gabeziei eta/edo hutsuneei buruz lehenago ere adierazi dugun kezka nabarmentzeko. Haurren eta gazteen psikiatria-espezialitatea gehiago luzatu gabe sortu beharra dagoela adierazteaz bat, nabarmendu behar dugu kezkatuta gaudela mugako nortasun-nahasmendua duten pertsonek jasotzen duten arretarekin; hain zuzen, patologia horrek eragin handia du gazteetan eta estuki lotuta dago suizidioekin. Familiek adierazi dute diagnostiko-arazoak daudela, medikaziorik ez dagoela (eskizofreniarako dagoenaren antzekoa), desegokiak direla profil horretarako ospitale-baliabideak, psikoterapia behar dela, ez dela gauzatu EAEko Osasun Mentaleko 2010eko Estrategia Dokumentuan aurreikusitako baliabidea. Horrez gain, OMEk baliabide-zuzkidura gehitzeko beharra, batez ere tarteko egiturak gehitzekoa, eta profesionalen prestakuntza areagotzeko beharra aipatzen ditu argiro eskasa den arreta hori indartzeko elementu gisa.
Bestalde, oso ontzat jotzen dugu LEHENAK lehenengo gertakari psikotikoetarako programa abian jarri izana (14 urtetik aurrera ematen da arreta); hain zuzen, familiei laguntzeko taldeak eta tratamendu farmakologikoa eta psikologikoa eskaintzen ditu. Eskualde bakoitzeko taldeak honela osaturik daude: lanaldi osoko psikiatra bat eta lanaldi erdiko psikologo bat, erizain bat eta gizarte-langile bat.
Osasun-arloari buruzko atal hau amaitzeko, osasun-datuak lagatzeari buruzko ofiziozko jarduketa aipatu nahi dugu, adingabeen babesaren arloan ardura duten administrazio publikoek hala eskatuta eginikoa. Datu batzuek pentsarazi ziguten osasun-arloko datuak ez direla, beharbada, oso modu zehatzean ematen, gizarte-zerbitzuek datu horiek zertarako eskatu dituzten kontuan hartuta. Egindako analisiaren emaitza Arartekoaren urriaren 10eko 4/2011 gomendio orokorrean jaso dugu Osasun arloko datuak lagatzea, adingabeak babesteko arloko herri-administrazio arduradunek hala eskatuta. Bertan, informazioa eskatzen duten gizarte-zerbitzuei eskatzen zaie zehaztu dezatela albait gehien zer informazio jotzen duten beharrezkotzat beren xederako, datu horien zaintzaren arduradunak aurrez zuhurtasun-judizio bat egin ahal izan dezan eta zer informazio kliniko eman dezakeen eta eman behar duen balora dezan. Izan ere, nahiz eta Datu Pertsonalak Babesteko abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoko 12. artikuluak uzten duen datuak lagatzen, legez baimenduta badago —halaxe gertatzen da kasu hauetan, haurrak eta nerabeak zaintzeko eta babesteko otsailaren 18ko 3/2005 Legearekin bat etorriz—, kontuan hartu behar da datuen kalitatearen printzipioa; horren arabera, datuak egokiak eta bidezkoak izango dira eta ez dira gehiegizkoak izango eremuari eta helburu diren xede zehatz, argi eta legitimoei dagokienez (DBLOko 4. artikulua).
2.2.6. Mendeko adingabeak
Mendeko haur eta nerabeentzako arretak badu arau-babesa, Autonomia Pertsonala Sustatzeari eta Mendetasun Egoeran dauden Pertsonak Zaintzeari buruzko abenduaren 14ko 39/2006 Legean. Babes hori ez da guztiz berria, legea onartu den arte autonomia-erkidegoak arduratu izan baitira beren eremu geografikoetan mendeko pertsonentzako gizarte-zerbitzuak garatzeaz, baina bada aurrerapen eztabaidaezin bat gizarte-politiken arloan; izan ere, eskubide subjektibo berri gisa aitortzen eta arautzen du mendeko pertsonek legean bertan aurreikusitako prestazioak eta zerbitzuak eskuratzeko duten eskubidea, eta, horrenbestez, administrazio publikoen gain uzten du autonomia sustatzeko eta mendeko pertsonak zaintzeko erantzukizuna.
Lege horretako azken xedapenetatik lehenak, prestazioetarako eskubidea gauzatzeari buruzkoak, mailaz maila gauzatuko dela xedatzen du, onartu zenetik 2013ra bitartean. Hala, 2011ko urtarrilaren 1ean, mendekotasun arina mailarik larrienean duten pertsonak (I. gradua, 2. maila) sartu ziren mendekotasun-prestazioen onuradun gisa. Ezarritakoaren arabera, prozesu hori 2013ko urtarrilaren 1ean burutuko da, 1. mailako mendekotasuna duten pertsonak sartuta. Alabaina, aurrekontu, zerga eta finantza arloan premiazko neurriak hartzen dituen abenduaren 30eko 20/2011 Errege Lege Dekretuak aldatu egiten du aurreikuspen hori, azken xedapenetako hamalaugarrenean, era honetara:
III. eta II. graduko mendekotasuna duten pertsonek (mendeko handiak eta ertainak) ez dute aldaketarik izango arretarako eskubideari dagokionez, ezta I. graduko eta 2. mailako mendeko txikiek ere, 2012ko urtarrilaren 1a baino lehen baloratu badira.
Hori atzerapen deitoragarria iruditzen zaigu autonomia pertsonala sustatzeko eta mendekotasun-egoeran dauden pertsonak zaintzeko araudiaren ezarpenean, eta espero dugu euskal administrazio publikoek zuzenduko dutela hori, babes-maila gehiago ezartzeko duten ahala baliatuz.
Arauen esparruko beste berritasun bat otsailaren 11ko 174/2011 Errege Dekretua onartu izana da. Horren bidez, onartu egin da Autonomia Pertsonala Sustatzeko eta Mendekotasun Egoeran dauden Pertsonak Zaintzeko abenduaren 14ko 39/2006 Legeak mendekotasun-egoera baloratzeko ezarri duen baremoa, eta aplikazio-aldi honen ostean behar-beharrezkotzat jo diren hainbat hobekuntza gehitu ditu. Hala, Mendekotasuna Baloratzeko Baremoa (MBB) eta 3 urtetik beherakoentzako Berariazko Balorazio Eskala (BBE) aldatu dira; horrekin batera, balorazioaren jardunbide profesionalean orientatzeko gidak argitaratu dira, eta espero da horiek hobekuntza nabarmena ekarriko dutela dementzia eta buru-nahasmendu larria duten pertsonen balorazioan, bai eta sentimen-desgaitasuna dutenen balorazioan ere.
Baina erakundeak arlo honetan egin duen jardueraren alderdirik esanguratsuena EAEn Norberaren autonomia sustatzeko eta mendetasunari arreta emateko legearen aplikazioa txosten berezian jasota geratu da. Hain zuzen, txosten hori 2011ko ekainean argitaratu zuen erakunde honek, eta, horren bidez, sakonki aztertu zuen EAEn mendeko pertsonentzako arretaren egoera zein den. Talde guztiak bat datoz txostenaren ondorioetan jasotako ahulgune edo hobetu beharreko esparru nagusiekin, haiei ere eragiten dieten aldetik. Hala, hiru lurralde historikoetan Legea desberdin aplikatzeak (eta, ondorioz, eskubideez desberdin gozatzeak) dakartzan arazoek, finantzaketa behar bestekoa ez izateak sortzen dituen arazoek, irizpide bateraturik ez duen informazio-sistema baten ondoriozkoek nahiz mendekotasun-egoera aitortzeko eta sistemako prestazioak adjudikatzeko prozedura administratiboetan ikusi diren disfuntzioei loturikoek mendekoak zaintzeko sistemaren erabiltzaile guztiei eragiten diete, haurrak eta nerabeak barne direla.
Era berean, euskal administrazio publikoei horren inguruan egindako gomendioak sistema hobetzeari buruzkoak izan dira, erabiltzaileei arreta hobea ematea ekarriko duten hobekuntzei buruzkoak hain zuzen, izenburuak irakurrita iragar litekeen bezala. Nolanahi ere, adingabeei eragiten dieten kontuen gaineko kezkaren argitan, hartzaileak berariaz haur eta nerabeak dituen 11. gomendio luzean proposatutako neurrietako bi nabarmenduko ditugu.
Horietako lehenengoan (11.11 gomendioa) honako hau eskatzen da: Menpekotasun-egoeran dauden adingabe guztiek, haien jatorri nazionala edo aldez aurretiko administrazio-egoera zeinahi izanda ere, berdintasun-printzipioari jarraiki, baita neska-mutilak beren jatorri nazionalagatik diskriminatzeko debekua betez eta adingabeen interesa aldi berean dagoen beste edozein interes legitimoren aurretik lehenesteko printzipioa betez ere.
Eskubidearen titulartasuna ezingo du oztopatu haren gurasoen egoera administratiboak, ezta administrazio-egoera erregularrean epe jakin bat daramatela ziurtatu ezin izateak ere.
Horri dagokionez, oso positibotzat daukagu Bizkaiko Foru Aldundiaren azaroaren 29ko 179/2011 Dekretu berria, familia barruko zaintzetarako prestazioa arautzen duena. Izan ere, ezartzen du onuraduna adingabekoa denean ez duela bete beharko aldez aurretik estatuan bizi beharreko gutxieneko epea. Horrez gainera, malgutu egiten ditu ahaidetasun-betekizunari dagokionez zaintzaileak bete behar dituen alderdietako batzuk, eta harrera-kasuei ere ematen die leku.
Nabarmendu beharreko neurrietako bigarrena da bultzatu egiten duela Arreta Soziosanitariorako Euskal Kontseiluak 2011ko otsailaren 28an onartutako Euskal Autonomia Erkidegorako Arreta Goiztiarraren Ereduari buruzko dokumentuan jasotako proposamen eta aurreikuspenak gauzatzera. Horretarako, dagozkion tresnak sortu eta egokitu beharko dira; gizarte-, osasun- eta hezkuntza-arloko sistemak koordinatzeko bide egokiak sortu beharko dira; beharrezko baliabideak ezarri beharko dira arreta 6 urteetara luzatzeko; araudi espezifiko bat onartu beharko da Araban eta Gipuzkoan, eta dagoena egokitu beharko da Bizkaian. Horren guztiaren xedea da erasandako haurrek dituzten gabezien arriskuak prebenitzea, goiz detektatzea eta fisikoki, mentalki eta sozialki albait gehien gara daitezen lortzea.
Horri dagokionez, albiste ona da, halaber, Bizkaiko Foru Aldundiak 2011ko uztailean 150/2011 Foru Dekretua onartu izana. Horren bidez, 2011. urtean estimulazio goiztiarrerako banakako laguntzak emateko oinarri arautzaileak eta deialdi publikoa onartzen dituen abenduaren 15eko 157/2010 Dekretua aldatu zen, eta jadanik arreta goiztiarra 6 urteetara luzatu zen, aurreko paragrafoan azaldutako gomendioan eskatu den bezala.
Nolanahi ere, kontuan hartuta Arabako lurralde historikoan arreta goiztiarrean izandako atzerapenen ondorioz kexa batzuk jaso ditugula eta arduratu egiten gaituela Arreta Soziosanitariorako Eusko Kontseiluaren otsailaren 28ko akordioa gauzatzeak eta desgaitasunen bat jasateko zamarekin edo arriskuarekin jaiotako haurren arloko koordinazio soziosanitarioa finkatzeak, berriki ofiziozko espediente bat ireki dugu EAE osoan arreta goiztiarra hobetzearen inguruan. Horren berri geroagoko txostenen bidez emango dugu.
2.2.7. Kultur jarduerak eta kirola
Kultur jarduerei buruzko esparruan, zenbait gurasok helarazi diguten kezka bat nabarmenduko dugu ia soilik: telebista-kate batzuek haur-ordutegian ematen dituzten programen ingurukoa, eta are zinemako zenbait filmen kalifikazioaren ingurukoa.
Duela urte batzuk gure Adingabekoei balioak transmititzea txosten berezian adierazi genuen bezala, gure adingabeek telebista asko ikusten dute, eta ordutegi askotan; are bideojokoen, Interneten edo telefonia mugikorraren kontsumoa aurrea hartzen ari zaiolarik ere. Ordutegi horietako asko haurrentzako babes berezikotzat hartzen dira; beraz, arreta handiz zaindu behar dira halako ordutegi-tarteetan ematen diren edukiak. Auzi horren inguruan periodikoki egiten ari diren jarraipenek eta azterketek, Arartekoan jarritako kexekin bat, erakusten dute ordutegi horien barruan ere ematen direla adingabeentzako desegokiak diren programak edo publizitatea, eta urratzeak nahiko ohikoak izaten direla, katearen arabera.
Erakunde honen iritziz, gainera, komunikabideek eta batez ere titulartasun publikokoek ez dituzte soilik haurrentzako eduki desegokiak saihestu behar, baizik eta modu aktiboan sustatu behar dute telebista-produktuen kalitatea; horretarako, berriro diogu, beharrezkoa da arlo horren inguruan dugun gaur egungo araupetzea aztertzea, bai eta beste lurralde batzuen esperientziak eta formulak aztertzea ere, haurren eskubideak defendatzean eta, zehazki, haurrei balioak transmititzean berme handiagoa izan dadin.
Kirolari dagokionez, umeen eta nerabeen esparruan egindako jarduketarik esanguratsuena Arartekoaren urriaren 27ko 6/2011 Gomendio orokorra da, haurrek eta nerabeek egindako kirola, une oro eta edozein testuinguruan, hezkuntza parametroen arabera garatuko dela bermatzearen egokitasunari buruzkoa. Hain zuzen, kirolaren esparruan zenbait entrenatzailek adingabeekin dituzten jokabide eta jarrera batzuen inguruan hainbat forotan eta hainbat bidetatik (kexa partikularrak, gizarte- eta hezkuntza-erakundeekin egindako bilerak, adituekin egindako egiaztapenak…) adierazitako kezkaren argitan egin dugu gomendio hori. "Gehiegizkoak" izateagatik gaitzesgarriak diren jokabideez ari gara, eta, edonola ere, hezitzailetzat nekez joko ditugun jokabideez, izan ere, "pertsona mugara eramatea bere burua gaindi dezan eta bere ahalmena ustia dezan animatzeko" arrazoibidean oinarrituz, jokabide larderiazko, iraingarri eta laidogarrietan erortzen dira, neurriz kanpoko zigorrak jartzen dituzte, eta abar..
Gehienek onartzen dute, eta horrela xedatzen dute arau eta politika publikoek, adin horietako kirol-jardueraren helburuak hezkuntza duela oinarri. Kirol-diziplina bat ikastea eta diziplina horretan trebetasuna eta/edo gaitasun teknikoak garatzea baino harago doa; hain zuzen, lagungarri da neska-mutilen osoko hezkuntzarako, eta balio positiboetan oinarritutako hezkuntzan barneratzen da, garapen pertsonal eta sozial osasungarria lortzeko. Horrek esan nahi du kirol-jardueran bertan sartzen dela hezkuntza-aldagaia; eguneroko eta ohiko kirol-jarduera egiteko, zuzentzeko eta bideratzeko moduan txertatzen dira gure haur eta nerabeen osoko hezkuntzarako mesedegarri diren ereduak; balio positibo horiekin eta balio positibo horietan oinarrituz garatutako kirol-jarduera biziz bihurtuko dira gure adingabeen gaitasunen parte.
Euskal Autonomia Erkidegoan kirola eta, zehazki, eskola-adinean egiten den kirola arautzen duen arau-multzoak lehentasunezko ildo hezitzaile hori jasotzen du, eta kirol-modalitate hori egituratzen duten elementu guztietara eramaten saiatzen da. Hala eta guztiz ere, azken pausoan, onartezintzat edo behintzat gaitzesgarritzat eta, beraz, neurri batean zigorgarritzat joko diren jokabideak zehaztean, lehiaketaren uneak baizik ez ditu arautzen, eta ez du ezer esaten entrenamenduetan edo klubaren edo elkartearen barruan kirola egitean gerta daitekeenaz. Adierazi dugunaren beste erakusgarri bat Eusko Jaurlaritzako Prospekzio Soziologikoaren Kabinetearen azterlana da; hain zuzen ere, 2011ko azaroan kirolean izaten diren indarkeriazko portaerei buruz argitaratutako txostenean, kirol-lehiaketen esparruko gertaerak aipatzen dira, han gertatutakoak entrenamenduetan egiten denarekin zerikusirik batere edukiko ez balu bezala.
Horregatik guztiagatik, Arartekoak euskal administrazio publiko eskudunei gomendatu die, ordenamendu juridiko eta administratiboak behartzen eta/edo baimentzen dituen horretan, zehaztu dezatela zein diren jokabiderik egokienak haurrekin eta nerabeekin kirol-praktika hezitzailea behar bezala garatzeko, eta zeha ditzatela kirolak lehentasunez izan behar duen eduki hezitzaile horren aurka doazen jokabideak, une, espazio eta testuinguru guztietan aplikatuko den diziplina-araubide baten bitartez.
2.2.8. Ohorea, intimitatea eta norberaren irudia
2011. urtean, beren seme-alaben ohore, intimitate eta irudirako eskubidea urratu dutela uste izan duten hainbat gurasoren kontsultak eta kexak jaso ditugu. Horietako gehienek haserrea agertzen zuten, seme-alaben irudiak baimenik gabe agertu zirelako komunikabideetan (hala paperezko edizioetan nola digitaletan). Beste kasuren batean salatu zuten adingabe baten irudia baimendu zen xederako ez eta beste batzuetarako erabili zutela, eta baimendutakoez bestelako eragile batzuek erabili zutela. Erakunde honen iritziz, bereziki larria izan zen bikotekidearen genero-indarkeriaren biktima izan zen emakume baten seme-alabei buruzko datuak argitaratzea.
Jakin ditugun kasu guztietan, informazioa eta irudiak komunikabide pribatuetan argitaratu dira, eta horrek zaildu egiten du Arartekoak auziari heldu ahal izatea, esku har dezakegun administrazioetako bakar bat ere tartean sartuta ez dagoenez gero. Hain zuzen, ofizialki baztertutako kexatzat hartu ditugu, nahiz eta kasurik gehienetan saiatu garen kudeaketaren bat egiten arazoa konpontzeko.
Eta hor ere jardun dugu, uste dugulako bakanak izanagatik ere (aurreko urteetan baino gehiago, hala ere) haurren eta nerabeen eskubideei larriki eragiten zaiela.
Arartekoak jarrera argia du horri dagokionez: Pertsona guztiek dute eskubidea beren ohorea, intimitatea eta irudia errespeta diezaieten. Komunikatzeko eta informazioa libreki jasotzeko eskubidea, beste oinarrizko eskubide batzuekin gertatzen den bezala, ez da eskubide absolutu bat. Informazio-jarduerak beste oinarrizko eskubide batzuei eragin badiezaieke —intimitaterako edo irudirako eskubideari, besteak beste—, legitimoa izateko, betekizun jakin batzuk bete behar ditu, hala nola egiazko edo interes publikoko informazioa izatea. Adingabekoen kasuan, gainera, modu berezian babesturik daude ohore, intimitate eta irudirako eskubideak, eta, edonola ere, adingabearen interes gorenaren printzipioa aplikatzen da egiazko informazioa libreki komunikatzeko eskubidearen muga gisa.
Adingabearen Babes Juridikoari buruzko urtarrilaren 15eko 1/1996 Lege Organikoak esku hartzeko legitimatzen du Fiskaltza, ofizioz edo alderdiak hala eskatuta, baldin eta legez kontrako zerbait izan bada adingabe baten ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta irudirako eskubidean. Hala jasotzen du haurrak eta nerabeak zaintzeko eta babesteko 3/2005 Euskal Legeak ere. Hala, bada, ordenamendu juridikoak ahal handia ematen dio Fiskaltzari, eta hori gatazkan dauden interes guztiak neurtuz erabili behar du. Estatuko Fiskaltza Nagusiak instrukzio bat eman zuen 2006. urtean ‑Fiskalari eta adingabekoen ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudiaren eskubideak babesteko eskubideari 2/2006 Instrukzioa‑, eta horren printzipio gidaria da oinarrizko eskubide horiek errespeta daitezen sustatzea eta fiskalak orientatzea arlo horretan egin beharreko esku-hartzeari dagokionez.
Instrukzio horietan adierazi zen, printzipio orokor gisa, haurren edo nerabeen irudia zabaltzeko haien baimena beharko dela —baldin eta behar bezain heldu badira—, edo, bestela, haien lege-ordezkarien baimena beharko dela. Irudiren bat baimen hori gabe argitaratu bada, fiskalak adingabearen interesak defendatzeko ekintzak aurrera eramanez jardun ahalko du, eta, areago, adingabearen baimena baden kasuetan ere jardun ahalko du, baldin eta irudia zabaltzea haren interesen aurka badoa. Begi bistakoa denez, jarduketa horrek ere baditu mugak; izan ere, edozein argitalpenek ez die kalte egiten adingabeen interesei.
Haurren eta nerabeen eskubideei eta informazioa eman eta jasotzeko eskubideari dagokienez, instrukzioek diote justifikatuta egongo dela egiazko eta interes publikoko informazioa zabaltzea, nahiz eta adingabe bati eragin, baldin eta haren interesen aurka ez badoa, eta, haren interesen aurka badoa, betiere haren anonimotasuna bermatzeko beharrezko bideak erabiltzen badira. Hau da, ordenamendu juridikoak babestu egiten du egiazko eta interes publikoko albisteak zabaltzea, nahiz adingabekoei eragin eta haien izenari kalte egin, baldin eta identifikatzen ez badira.
Azkenik, egia da batzuetan albisteetan adingabeen irudiak halabeharrez edo informazio nagusiaren osagarri gisa zabaltzen direla. Halako kasuetan, irudia konnotazio negatiboak dituzten lekuei, pertsonei edo egintzei lotu behar bazaie, irudia distortsionatzeko teknikak erabili beharko dira, adingabea ezin identifikatu ahal izateko.
Argudio eta irizpide horiek erabili dira goian aipatutako gestio txikiak egiteko, eta esan behar dugu erantzunak askotarikoak izan direla.
2.2.9. Beste batzuk
2.2.9.1. "Lapurtutako jaioberriak"
2010. urtean, eta baita 2011n ere, era askotako eskariak iritsi dira Arartekora joan den mendeko 60ko eta 70eko hamarkadetan jaiotako haurren ustezko lapurretei buruz publikoki salatutako egitateen inguruan. Modu partikular eta kolektiboan aurkeztu dituzte, Arartekoak iker ditzan, ondoko kexa hauek: adopzioei dagokienez alferrikako bilaketak egin dituztela osasun-artxibategietan edo gizarte-zerbitzu eskudunetan, informazio-hutsune handiak daudela zenbait historia klinikotan, hainbat paper-sorta galdu egin direla, erregistro-libururik ez dagoela hilerri batzuetan, eta abar. Alabaina, gaur egun administrazioek artxibatutako informazio hori bilatzeko lana egokiro egin ote duten egiaztatzeko jarduketez harago, Arartekoak arlo horretan esku hartu duenean ere, egitate horiek argitzeko dei egin zaien beste instantzia batzuek aurkitu dituztenen antzeko zailtasunak aurkitu ditu. Nolanahi ere, eta kontuan hartuta egitate horiek erakunde honetan kezka berezia sortzen dutela, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan jaioberriak beren ama biologikoengandik bidegabe banandu edo ebatsi zireneko egintzak argitzen lagunduko duten neurrien premiari buruzko Arartekoaren 1/2011 Gomendio orokorra eman genuen ezagutzera uztailean.
Arartekoak ezin ditu ezagutu zigor-prozedura baten xede diren egitateak. Nolanahi ere, salatutako egitateen larritasunak eta garrantziak interpelatu egiten ditu Arartekoaren modura eskubideak defendatzen dituzten erakundeak; hala, ezin gara geratu zirkinik egin gabe identitaterako eskubidea, jatorri biologikoa ezagutzeko eskubidea eta halako eskubide garrantzitsuak urratu direla ikusita eta ustez lege-prozedurak hautsita haurren adopzioei bide eman zitzaiela ikusita. Horregatik, ebazpenaren xedea da agerian jartzea, eginbidean dauden prozedura judizialak alde batera utzita, beharrezkoa dela jarduketa zehatzak abian jartzea egitateak xeheki ezagutzeko, kaltetuei ordaina emateko neurriak proposatzea, zer arau-aurreikuspen aplikatu ziren aztertzea, garai hartatik egin diren arau-aldaketak aski ote diren baloratzea, eta, hala badagokio, lege-aldaketak proposatzea.
Azken batean, gomendioa iraganeko egitateei begira egin da, argitu dadin, bai eta etorkizunari begira ere, halakorik berriro gertatzerik izan ez dadin ordutik jarri diren eta gaur egun indarrean dauden kautelazko neurriekin.
Azkenik, adierazi behar dugu hain zuzen ere prozesu judizialean dagoelako helarazi dugula gure kezka, bai eta gomendio horretan adierazi dugun iritzia ere, urtero Fiskaltzarekin egiten ditugun bileretan. Era berean, hurrengo bileretan jarraipena egingo diogu.
2.2.9.2. Onartzeko eskubidea
Abuztuan, Hirukide Euskadiko Kide Ugariko Familien Elkarteen Federazioaren salaketa bat agertu zen komunikabideetan, Bilboko ostalaritza-establezimendu batzuek sarrera ukatu zietelako seme-alabekin batera lokalera sartu nahi zuten pertsona batzuei. Ustez adinagatik onartzeko eskubidea urratu zela-eta zuzenean interpelatuta, horri buruzko ikerketa bat hasi genuen, ofizioz.
Jarduketa hori amaitzeko dago oraindik, baina baiezta dezakegu ostalaritza-establezimenduen jarduera arautzen duten arloko legeek (Turismoa Antolatzeari buruzko 16/1994 Legeak establezimendu publikotzat hartzen ditu) debekatu egiten dutela edozein inguruabar pertsonal edo sozialengatik bereizkeriaz jokatzea halako establezimenduetan sartzen uzteko orduan. Inguruabar horien artean sartutakotzat jo behar da adina, nahiz eta inguruabar pertsonal hori ez den berariaz jasotzen, Konstituzio Auzitegiaren doktrinaren arabera. Ikus, bestalde, kontua ez dela haurrak eta nerabeak babestea —horien eskubideak Euskal Autonomia Erkidegoko haurrak eta nerabeak zaintzeko eta babesteko otsailaren 8ko 3/2005 Legeak babestuko lituzke—, gurasoekin edo arduradunekin batera sartu baitziren.
Horrekin guztiarekin, eta Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak urriaren 27ko 802/2004 Epaian hartutako irizpideari jarraituz, hau da, neurria diskriminatzailea izan den zehazteko orduan bereizi egin behar dela tratu berezia justifikatua dagoen edo ez Konstituzioaren eta legearen ikuspegitik onargarri diren kausen bidez, egiaztatu beharko da frogatu ote den lokalean tratu berezi hori ematea justifikatzen duten jarduerak egiten direla edo halako zerbitzuak ematen direla (legeria espezifiko batek babestuta), zer jarduera edo zerbitzu mota edo zein ordutegitan egiten den kontuan hartuta. Horri dagokionez, badirudi taberna eta kafetegiek ohikoa eta berezkoa duten jarduera ez dela berez nahikoa adingabeei tratu berezia emateko.
Nolanahi ere, ezin dugu ahaztu, Eusko Jaurlaritzako Turismo Zuzendaritzak ohartarazi digunez, merkatuan produktu turistiko berri bat agertu dela, soilik helduentzako pakete turistikoak eskaintzea, alegia, eta hori bat datorrela sektorean gero eta espezializatuagoak diren eta merkatu-zoko segmentatuago batzuei zuzentzen zaizkien produktuak eskaintzeko joera progresiboarekin. Segmentazio horrekin bat datoz administrazio turistiko ugari, eta koherentea da Turismoaren Mundu Erakundearen aurreikuspenekin. Zehazki joera horren legitimitateari buruzko kontuetan geratu gabe, kezkagarriak iruditzen zaizkigu hori justifikatzeko baliatu diren argudioak; izan ere, haurrak gehiegitan agerrarazten dira oro har bizikidetzarako mugarik eta portaera-eredu egokirik ez duten pertsona gisa, hezkuntza-sistema permisibo baten emaitza, bai eta ondoezaren sortzaile gisa ere, zeintzuetatik urrun egotea komeni den, gozatu ahal izateko. Helduen artean bezalaxe irudi horrekin bat egiten duten haurrak (edo familiak, nahiago bada) badirela ukatu gabe, ez zaigu bidezkoa iruditzen orokortzea. Areago, gai horri dagokionez beste alderdi batzuk plantea litezke, esate baterako, aisialdiko eredu eta alternatibekin loturikoak, haurren premiei dagokienez gure hiri eta herriek duten egituraketari loturikoak, haurren irudiari loturikoak, tolerantzia eta errespetuarekin loturikoak. Nolanahi ere, eta esan dugun bezala oraindik amaitu gabe dagoen jarduketa bat denez, emaitzaren berri geroagoko txostenetan emango dugu.
2.2.9.3. Genero-indarkeriaren biktima diren emakumeen seme-alabak
Biktimatzat hartzea eta genero-indarkeriaren biktima diren emakumeen seme-alabei arreta ematea aspaldidanik da kezka-iturri erakunde honentzat. Irudipen zabalduena da kontu honetan "dena egiteko" dagoela, hala nola diagnostikorik oinarrizkoena (zenbat haurri buruz ari gara?), zuzeneko biktimatzat hartzeko beharra ("biktima dira, indarkeria erabiltzen den sistema batean bizitzeak haien garapenean eragina duelako" tesia "erasotzen ez dieten bitartean lekuko huts dira" tesiaren aurka) eta indarkeriak banakoarengan dituen ondorioen ebidentzia. Diagnostiko hori oinarritzat hartuz, aho batekoa da beharrezkoa dela fronte guztietan aurrera egitea: sentsibilizazioa, prebentzioa, esku-hartzea, erakunde arteko koordinazioa eta abar; dena dela, onartzen da, halaber, berriki izan direla itxuraz norabide egokia erakusten duten esperientzia batzuk.
Kezka horrekin bat egiten dute beste erakunde (batez ere Save the Children-ek helarazi digu interesa), instituzio eta profesional batzuek, eta, horien eskutik, errealitate horretara hurbildu eta xeheki ezagutzeko izan dugu aukera. Hortik gure ustez esanguratsuenak diren alderdiak nabarmenduko ditugu.
1. Arabako Foru Aldundiko Emakumeen Batzordea:
2. Familian esku hartzeko programa, emakumeen aurkako etxe barruko indarkerian espezializatua. Bizkaiko Foru Aldundiko Emakume eta Familien Zerbitzua.
Programa berritzailea da (2006an abiatu zen), hartzaileen profilagatik; izan ere, emakume horiek erasotzailearekin bizi dira, bai oraindik ez dutelako hartu hausteko erabakia, bai hautsi bazuten ere berriro harekin bizitzen jarri direlako eta indarkeriak bere hartan jarraitzen duelako.
Programaren xedea da emakume horiei espazio bat ematea hausnartzeko eta adierazteko, erabakiak hartzeko eta emozionalki oneratzeko prozesuan laguntzeko. Helburu hauek ezarri dira: segurtasun-plana egitea, autoestimua eta jabekuntza hobetzea, gizarte-sarea berrezartzea eta erasotzailearekiko mendekotasun-egoerari eusten dioten sinesteak eta jokabideak aldatzea.
Zeharka esku hartzen da adingabeekin, amarekin egiten den esku-hartzearen bidez, harekin esku hartzeko programaren barruan amaren esparrua kontuan hartzen den neurrian; hain zuzen, psikologia- eta hezkuntza-arloko jarraibidek ematen zaizkie, lotura indartzeko eta seme-alabei gertatzen ari denaren berri emateko.
Adingabeekin berariaz esku hartzea:
3. Egonaldi ertain eta luzeko bizitegi-programa. Bizkaiko Foru Aldundiko Emakume eta Familien Zerbitzua
Aldi baterako harrera-baliabidea (batez besteko egonaldia: bi urte inguru), emakumeen autonomia sustatzeko; horren bidez, hausnartzeko espazio bat ematen zaie, zer nahi duten eta zer egin dezaketen zehaztu ahal izan dezaten.
Adingabeekiko esku-hartzeari dagokionez:
EAEn emakumeei arreta emateko sistemaren bidez (hor egituratzen baita dagoen apurra) adingabe horiei ematen zien arretak elementu komun hauek ditu: berri samarra dela (2006tik aurrera), eta nagusiki bizitegi-baliabideetan dauden emakumeen (ez dira iristen emakumeen % 10era) seme-alabei ematen zaiela arreta eta ez hainbeste etxebizitza autonomoetan edo beren baliabideekin eta beren sare zabaletik bizi diren emakumeen seme-alabei. Horrek auzi hau pizten du: nola ziurtatuko zaien beste haur horiei harrera-baliabideetatik igarotzen direnei eskaintzen zaienaren antzeko estaldura dituzten beharrei erantzuteko. Nolanahi ere, uste dugu aurreko paragrafoetan azaldu dugun arretak balio dezakeela Euskal Autonomia Erkidegoan genero-indarkeriaren egoerak salatzeko edozein administrazio publikotara jotzen duten emakumeen seme-alabak nola ikusarazi (eta, beharrezkoa izanez gero, artatu) beharko liratekeen azaltzeko parametro gisa. Badira, bestalde, zenbait lan-esperientzia oso interesgarri tokiko esparruan edo, nahiago bada, emakumeak dauden lurraldean bertan egindakoak (ikus Aragoiko Emakumearen Institutua).
2.2.9.4. LGTB neska-mutilak
Erakunde honek askotan adierazi du joera homosexuala (gay eta lesbianak) edo bisexuala edo transgenero edo transexual identitatea (aurrerantzean, lgtb) duten nerabe askoren egoeraren gaineko kezka; izan ere, egunero bizi dituzte familian, eskolan edo gizartean beren errealitatea ez onartzearekin eta, areago, arbuiatzearekin loturiko egoerak.
Nahiz eta aurten auzi honen inguruan banakako kexak jaso ditugun, erakundeak lgtb pertsonen eskubideak defendatzeko lanean diharduten taldeekin duen harremanak bide ematen digu gaur egungo arazo kezkagarrienetako batzuk ezagutzeko.
Horri dagokionez, Gehitu elkarteak adierazi zigun kezkatuta zegoela, sexu-joera edo genero-identitateari dagokionez portaera desberdina duten neska-mutilek eskolan askotan babesik aurkitzen ez zutelako. Elkartea, jazarpen homofobikoaren biktima ziren adingabe batzuen gurasoek hainbat salaketa ipini zituztela eta, hasia zen arlo horretan lanean, eta Arartekoaren esku-hartzea eskatu zuen, zeuden protokoloak hobetzeko, bai eta irakasleak eta ikastetxeetako zuzendaritza-taldeak prestatzeko ere.
Rainbow proiektua aurkezteko Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailarekin egindako bilera batean, kezka horien berri eman genion, eta, horrez gain, adierazi genion beharrezkoa zela neurriak hartzea, irakasleek auzi horren gainean zuten ezagutza hobetzeko eta eskolako jazarpenari aurre egiteko zeuden protokoloen aplikazioa hobetzeko, jazarpen homofobikoaren aldagaia ere kontuan hartuta, zenbaitetan oharkabean pasatzen baita helduen artean. Bilera horren ondotik, jakin dugu Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak eskola-jazarpenaren aurkako protokoloan jazarpen homofobikoa detektatzeko tresnak gehitzea planteatu duela aniztasun afektibo-sexuala kudeatzeko lan-planean, eta, horrez gain, irakasleekin prestakuntzaren ildoan lan egitea proposatu duela, ikasgeletan halako kasuak hobeto detektatzeko.
Arartekoarentzat, lehentasunezko helburua da hezkuntza-erakundeek beharrezko estrategiak jorratzea, eskola leku ziur bat izan dadin, non adingabeei joera sexuala eta genero-identitatea modu aske eta bete-betekoan garatzeko babesa bermatuko zaien. Uste osoa dugu eskola gizarteratzeko eta balioak transmititzeko eragile nagusietako bat dela, eta, beraz, erakunde honek lehentasunezkotzat dauka ahalegina egitea ez soilik jazarpen homofobiko eta transfobikoa ikusarazteko eta jorratzeko, baizik eta baita aniztasun afektibo-sexualak dakarren aberastasuna aitortuko duen eta sexu-joeraren eta genero-identitatearen aniztasuna erabat onartuko duen gizarte bat lortzeko oinarriak haurtzarotik ezarriko dituen hezkuntza-mota bat garatzeko ere. Helburu horiek lortzea izan da urteetan material didaktikoak prestatzeko egin den lanaren xedea; 2011n, lan horren erakusgarri garrantzitsuena Rainbow proiektua izan da —horren berri 6.4. puntuan emango dugu—.